EBÜ’l-HACCÂC el-BELEVÎ
أبو الحجّاج البلوي
Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Muhammed b. Abdillâh el-Belevî el-Mâlekī el-İşbîlî (ö. 604/1208)
Endülüslü edip ve şair.
İbnü’ş-Şeyh diye de bilinir. Aslen İşbîliyeli olup Mâleka’da doğdu (527/1133). Ebû Muhammed Kāsım b. Dahmân, Ebû Zeyd es-Süheylî ve Ebû İshak İbn Karkûl gibi hocalardan öğrenim gördü. 560 (1165) yılında hacca giderken uğradığı Bicâye’de İbnü’l-Harrât el-Ezdî’den ders aldı. Hocasını el-Ahkâmü’ş-şerǾiyye adlı eserini yazması için teşvik etti ve bu konuda kendisiyle görüş alışverişinde bulundu. Daha sonra gittiği İskenderiye’de bir süre kalarak Ebû Tâhir Ahmed b. Muhammed es-Silefî, Ebü’l-Abbas es-Sarakustî ve Ebû Muhammed ed-Dîbâcî’den hadis dersleri aldı, bir müddet burada hatiplik yaptıktan sonra Mekke’ye geçti. Mekke’de de bazı hocalardan ders aldı. Bir süre Suriye’de de bulunduğu anlaşılan Ebü’l-Haccâc memleketine dönerken İskenderiye’de ve birkaç ay kadar da Bicâye’de kalarak İbnü’l-Harrât’tan adı geçen eserini okudu. Mâleka’ya dönünce camilerde hatiplik yaptı ve çeşitli konularda ders verdi. Talebeleri arasında Ebû Muhammed İbn Havtallah ile kardeşi Ebû Süleyman İbn Havtallah, Ebü’r-Rebî‘ el-Kelâî, Ebû Ali er-Rundî ve Ebû Muhammed el-Kurtubî gibi âlimler bulunmaktadır.
Muvahhidî Hükümdarı Ya‘kūb el-Mansûr ile birlikte Mağrib’de, Selâhaddîn-i Eyyûbî ile de Suriye’de savaşlara katılan Ebü’l-Haccâc çok dindar, tasavvufî düşünceye yatkın, çalışkan ve iyilik sever bir kişiydi. Kendi kazancıyla Mâleka’da yirmi beş cami yaptırmış, elliden fazla su kuyusu açtırmıştır. 604 Ramazanında (Nisan 1208) Mâleka’da vefat etti.
Eserleri. 1. Kitâbü Elif bâǿ li’l-elibbâǿ. Ölümünden sonra oğlu Abdürrahîm’in okuması için yazdığı bu eser, dönemine göre geniş bir genel kültür ansiklopedisi mahiyetinde olup kırk beyitlik bir kasidede geçen garîb kelimeler esas alınarak tertip edilmiştir. Söz konusu kelimeler “elif” ve “bâ” ile başladığı için eserine bu adı vermiştir. Garîb kelimelerin esas alınmasına rağmen eser sadece bir garîb kelimeler lugatı değildir. Kitapta ayrıca kalb* metoduyla bunlardan türetilen kelimeler ve karşıtları üzerinde durulmuş; Kur’ân-ı Kerîm, hadis, şiir ve diğer edebî bilgilerden de faydalanılarak dinî, edebî, tarihî ve dille ilgili konularla bitkiler, hayvanlar, matematik vb. alanlarda değişik meselelere yer verilmiştir. Çeşitli kütüphanelerde birçok yazması bulunan (Brockelmann, GAL Suppl., I, 543-544) eser iki cilt halinde basılmıştır (Kahire 1287). 2. Tekmîlü’l-ebyât ve tetmîmü’l-hikâyât. Kısaca et-Tekmîl diye de bilinir. Ebü’l-Haccâc, Kitâbü Elif bâǿ sındaki bazı konuları dostu ve aynı zamanda hocası olan Ebû Muhammed Abdülvehhâb el-Kaysî ile tartışarak daha da olgunlaştırmış ve onları bir araya getirmek suretiyle bu eserini telif etmiştir. Ancak kitabın günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir. Ebü’l-Haccâc ayrıca hocalarının hayatına dair Fihrist adlı bir eserinden de söz etmektedir (Kitâbü Elif bâǿ, I, 166).
BİBLİYOGRAFYA:
Ebü’l-Haccâc el-Belevî, Kitâbü Elif bâǿ, Kahire 1287, I-II; Münzirî, et-Tekmile, II, 147; İbnü’l-Ebbâr, et-Tekmile (nşr. F. Codera), Madrid 1887-89, II, 737-738; İbnü’z-Zübeyr, Sılatü’s-Sıla (nşr. E. Lévi-Provençal), Rabat 1937, s. 217-220; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXI, 243; Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ali el-Belevî, Sebet (nşr. Abdullah el-Amrânî), Beyrut 1403/1983, s. 15; Makkarî, Nefhu’t-tîb, I, 151; Keşfü’z-zunûn, I, 150; Serkîs, MuǾcem, I, 299-300; Brockelmann, GAL, I, 378; Suppl., I, 543-544; A. G. Palencia, Târîhu’l-fikri’l-Endelüsî (trc. Hüseyin Mûnis), Kahire 1955, s. 179; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XIII, 330; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VIII, 247-248; Ömer Ferruh, Târîhu’l-edeb, V, 574-579.
Halit Zevalsiz