EBÜ’l-FETH el-EZDÎ
أبو الفتح الأزدي
Ebü’l-Feth Muhammed b. Hüseyn b. Ahmed el-Ezdî el-Mevsılî (ö. 374/985)
Hadis hâfızı.
Musul’da doğup Bağdat’ta yaşadı. Yetişme çağında Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî, İbn Cerîr et-Taberî, Ebû Arûbe el-Harrânî, İbnü’l-Bâgandî, Ebü’l-Kāsım el-Begavî ve daha birçok hocadan hadis aldı. Kendisinden de Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ebû İshak İbrâhim b. Ömer el-Bermekî gibi hadisçiler rivayette bulundular.
Ebû Bekir el-Berkanî’nin zayıf bir râvi kabul ettiği Ebü’l-Feth, Büveyhî emîrlerinden Rüknüddevle (947-976) için, “Cebrâil Hz. Peygamber’e bu emîrin sûretine girerek vahiy getirirdi” anlamında bir hadis uydurmakla ve bunun karşılığında emîrin iltifat ve ikramına nâil olmakla itham edilmiştir. Hatîb el-Bağdâdî’nin naklettiği bu hadis uydurma olayını Sem‘ânî ve İbnü’l-Cevzî ondan aynen aktarmakta, İbn Hacer el-Askalânî ise bu hadiseyi bir başka Muhammed b. Hüseyin el-Ezdî’nin biyografisinde (Lisânü’l-Mîzân, V, 140) zikretmektedir. Ancak Zehebî’nin hiçbir eserinde bunu nakletmemesi iddiayı doğru bulmadığı kanaatini uyandırmaktadır. Hatîb el-Bağdâdî, Ebü’l-Feth’in rivayetleri arasında garîb ve münker hadisler bulunduğunu söylemekte, münker rivayetlerine bir misal veren Zehebî ise onu ileri derecede zayıf bulanların haklı olmadığını ifade etmektedir.
Musul âlimlerinin önemsemedikleri ve hatta hafife aldıkları Ebü’l-Feth, zayıf râviler hakkında yazdığı eserinde müsamahasız davrandığı ve birçok muhaddisin güvenilir kabul ettiği pek çok kişiyi hiçbir delile dayanmaksızın zayıf saydığı için tenkit edilmiştir.
Ebü’l-Feth el-Ezdî Şevval 374’te (Mart 985) Musul’da vefat etti. Bu tarih 367 (977-78) ve 369 (979-80) olarak da zikredilmektedir.
Eserleri. 1. Tesmiyetü men vâfeka ismühû isme ebîhi mine’s-sahâbe ve’t-tâbiǾîn ve men baǾdehüm mine’l-muhaddisîn. Bâsim Faysal Ahmed el-Cevâbire, risâlenin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki nüshasına (III. Ahmed, nr. 624/17, vr. 226ª-228ª) dayanarak eseri Men vâfeka ismühû isme ebîh adıyla ve müellifin Men vâfeka ismühû künyete ebîh adlı risâlesiyle birlikte yayımlamıştır (Küveyt 1408/1988). 2. Men vâfeka ismühû künyete ebîh. Müellifin birinci eseriyle birlikte neşredilmiştir (Küveyt 1408/1988). 3. Kitâbü’l-Mahzûn fî Ǿilmi’l-hadîs. Kendilerinden sadece bir kişinin hadis rivayet ettiği 269 sahâbîyi alfabetik olarak sıraladığı ve bunlardan seksen ikisinin rivayetlerini de zikrettiği eserin bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde
bulunmaktadır (III. Ahmed, nr. 624/20, vr. 206b-219b). Ali Vasfi Kurt eser üzerinde yüksek lisans tezi çalışması yapmıştır (MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1987). 4. İsmü külli sahâbiyyîn revâ Ǿan Resûlillâh emren ve nehyen ve men baǾdehû mine’t-tâbiǾîn ve gayrihim mimmen lâ eha lehû yüvâfiku ismühû min nekaleti’l-hadîs min cemîǾi’l-emsâr. Eserin birer nüshası Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 2969/5, vr. 525ª-532b) ve Süleymaniye (Lâleli, nr. 3729/8, vr. 73b-92ª) kütüphanelerinde mevcuttur. 5. Ehâdîs müntekāt. Garîbü’l-hadîse dair olan bu çalışmanın bir nüshası Zâhiriyye Kütüphanesi’ndedir (Mecmua, nr. 79, vr. 112ª-115b). 6. Kitâb fîhi mevâǾiz ve hikem. Bir nüshası Zâhiriyye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Mecmua, nr. 18, vr. 176ª-193ª).
Ayrıca Fevâǿid fi’l-hadîs, Zehebî’nin büyük bir cilt olduğunu söylediği el-Cerh ve’t-taǾdîl fi’d-duǾafâǿ min ricâli’l-hadîs ve Şerhu’ş-Şihâb adlı eserlerinin bulunduğu kaynaklarda zikredilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Hatîb, Târîhu Bagdâd, II, 243-244; Sem‘ânî, el-Ensâb, I, 198-199; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam (Atâ), XIV, 308-309; İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 303; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVI, 347-350; a.mlf., Tezkiretü’l-huffâz, III, 967-968; a.mlf., Mîzânü’l-iǾtidâl, III, 523; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, 40; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, V, 139-140; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 50; İbnü’l-İmâd, Şezerât, III, 84; Brockelmann, GAL Suppl., I, 280; Sezgin, GAS, I, 199-200; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IX, 232; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 98.
İsmail L. Çakan