EBÜ’l-ARAB
أبو العرب
Ebü’l-Arab Muhammed b. Ahmed b. Temîm et-Temîmî (ö. 333/945)
Mâlikî fakihi, muhaddis ve tarihçi.
250-260 (864-874) yılları arasında Kayrevan’da doğdu. Bu sebeple Mağribî ve Kayrevânî nisbeleriyle de anılır. Köklü bir aileye mensup olan Ebü’l-Arab’ın büyük dedesi Temmâm, Halife Hârûnürreşîd devrinde (786-809) Kuzey Afrika’da idarî ve askerî görevlerde bulunmuş, bazı olaylara karışmış ve gönderildiği Bağdat’ta hapiste ölmüştür. Babası ise daha ziyade ilimle meşgul olmuştur. Kendisi de gençlik yıllarından itibaren ilmi tercih etmiş, Kuzey Afrika’nın önde gelen âlimlerinden Sahnûn’un talebeleri olan Yahyâ b. Ömer el-Endelüsî, Îsâ b. Miskîn, Himâs b. Mervân ve İbnü’l-Haddâd el-Mağribî gibi fakihlerden ders almıştır. Ebü’l-Abbas Temmâm ve Ebû Ca‘fer Temîm adlı iki oğlu ile birlikte İbn Ebû Zeyd, Ebü’l-Hasan b. Ziyâd, Hasan b. Saîd el-Harrât, Hasan b. Mes‘ûd, Muhammed b. Hâris el-Huşenî kendisine talebelik etmişlerdir.
Ebü’l-Arab, Fâtımîler’in Tunus’a gelmesi (296/909) ve Ağlebîler’in onlarla mücadelesi sırasında cereyan eden olaylara şahit oldu ve oğluyla birlikte bu esnada bir müddet hapsedildi. Daha sonra Hâricî reisi Ebû Yezîd en-Nükkârî’nin Fâtımîler’e karşı ayaklanması (332/943) ve Kayrevan’ı ele geçirip Fâtımî Halifesi Kāim-Biemrillâh’ın sığındığı Mehdiye’yi muhasarası sırasında ulemânın Ebû Yezîd’in tarafında yer almasında önemli rol oynadı.
Mürebbilik ve müstensihlik yaptığı bilinen ve 3500’den fazla kitap istinsah ettiği söylenen Ebü’l-Arab, 23 Receb veya 22 Zilkade 333’te (11 Mart veya 6 Temmuz 945) Kayrevan’da vefat etti. Bâbü Selem’deki kabri halk tarafından yıllarca ziyaret edildi. Onun dürüst, cömert ve güvenilir bir kimse olduğu rivayet edilir. İlme aşırı derecede düşkün olduğu ve ayrıca şiir yazdığı söylenir.
Eserleri. Kaynaklarda çok eser yazdığı belirtilen Ebü’l-Arab’ın başlıca eserleri şunlardır: 1. Tabakātü Ǿulemâǿi İfrîkıyye. Mâlikî fakihleri ve hadis âlimlerinin hal tercümelerine dair olan eseri bitiremeden öldüğü ve eserin talebesi Muhammed b. Hâris el-Huşenî tarafından tamamlandığı rivayet edilir. Tabakāt ilk defa Muhammed Ben Şeneb tarafından yayımlanmış (Cezayir 1332/1914) ve Classes des savants de l’Ifrīqīya adıyla Fransızca’ya tercüme edilmiştir (Paris 1920). Eseri daha sonra Ali eş-Şâbbî ve Naîm Hasan el-Yâfî neşretmişlerdir (Tunus 1968). 2. Kitâbü’l-Mihan. Ashap ve tâbiîn ile diğer İslâm büyüklerinin hayatlarından bahseden eser Yahyâ el-Cübûrî (Beyrut 1403/1983) ve Ömer Süleyman el-Ukaylî (Riyad 1404/1984) tarafından yayımlanmıştır. Ebü’l-Arab’ın bunlardan başka Kuzey Afrikalı zâhidlerin hal tercümesine dair ǾUbbâdü İfrîkıyye ile Kitâbü’d-DuǾafâǿ, Senedü hadîsi Mâlik, Târîh (Târîhu İfrîkıyye), Menâkıbü Temîm, Mevtü’l-Ǿulemâǿ, Fezâǿilü Mâlik, Fezâǿilü Sahnûn, Kitâbü’t,-Tahâre ve’l-vuzûǿ, Kitâbü’l-Cenâǿiz ve zikri’l-mevt ve Ǿazâbi’l-kabr, Kitâb fi’s-salât ve Tabakātü ehli’l-Kayrevân (Sezgin, I, 357) adlı eserleri olduğu zikredilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Ebü’l-Arab, Tabakātü Ǿulemâǿi İfrîkıyye (nşr. Muhammed Ben Şeneb), Beyrut, ts. (Dârü’l-Kitâbi’l-Lübnânî); Ebû Bekir el-Mâlikî, Riyâzü’n-nüfûs (nşr. Beşîr el-Bekkûş – Muhammed el-Arûsî el-Matvî), Beyrut 1401-1403/1981-83, I, 14; II, 306-312; Kādî İyâz, Tertîbü’l-medârik, II, 334-336; İbn İzârî, el-Beyânü’l-mugrib, I, 89-92; Abdurrahman b. Muhammed ed-Debbâğ – İbn Nâcî, MeǾâlimü’l-îmân (nşr. Muhammed Mâdûr), Tunus 1978, III, 42-47; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, III, 889-890; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, XV, 394-395; Safedî, el-Vâfî, II, 39; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müzheb, II, 198-199; Süyûtî, Tabakātü’l-huffâz, (Lecne), s. 364; Keşfü’z-zunûn, I, 282; II, 1122; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 83; Brockelmann, GAL Suppl., I, 228; Îzâhu’l-meknûn, I, 213; II, 329; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 37; Ziriklî, el-AǾlâm, VI, 200; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VIII, 243; Sezgin, GAS, I, 356-357; Hasan Ali Dübbâ, “Felsefetü’l-ibtilâ fî Kitâbi’l-Mihen li-Ebî’l-ǾArab et-Temîmî”, et-Terbiyye, Katar 1993, XXII/104, s. 187-192; R. Basset, “Ebû Yezîd”, İA, IV, 5859; G. Yver, “Kayravan”, a.e., VI, 469; G. Levi Della Vida, “Temîm b. Murr”, a.e., XII/1, s. 152-155; R. Brunschvig, “Tunus”, a.e., XII/2, s. 61; Ch. Pellat, “Abu’l-ǾArab”, EI² (İng.), I, 106.
Ali Öngül