EBÛ İSHAK el-İLBÎRÎ
أبو إسحاق الإلبيري
Ebû İshâk İbrâhîm b. Mes‘ûd b. Saîd et-Tücîbî el-İlbîrî (ö. 459/1067)
Endülüslü şair ve fakih.
Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte 389 (999) yılında vefat eden İbn Ebû Zemenîn’den ders okuduğu ve hadis rivayet ettiğine göre IV. (X.) yüzyılın sonlarında doğduğu söylenebilir. Aslen Gırnata’ya komşu İlbîre’den (Elvira) olup İbn Saîd el-Mağribî’ye göre “bâ” kafiyeli meşhur kasidesi dikkate alınırsa Gırnata’ya 8 mil mesafedeki Hısnülukāb’dandır. Benî Tücîb kabilesine mensup olduğu için Tücîbî nisbesiyle de tanınır.
Ebû İshak’ın yetiştiği ilim muhiti, hocaları, talebeleri hakkında kaynaklarda fazla bilgi yoktur. Hocaları arasında İbn Ebû Zemenîn’in, talebeleri arasında da Abdülvâhid b. Îsâ b. Hemedânî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Hişâm el-Kaysî, Ebû Hafs Ömer b. Halef’in dışında başka bir isim zikredilmemektedir. Fıkıhla ilgili herhangi bir eserine rastlanmamıştır. Sadece hocası İbn Ebû Zemenîn’in fıkha dair eserlerini rivayet ettiği, Zîrî Sultanı Bâdîs b. Habbûs es-Sanhâcî zamanında Gırnata’da kadılık yapan Ali b. Muhammed b. Tevbe’nin kâtibi olarak görev yaptığı ve aynı zamanda ders verdiği bilinmektedir. Ebû İshak ayrıca hadisle de ilgilenmiştir.
Ancak İlbîrî daha çok zühd konusunda yazdığı şiirlerle tanınmış olup divanı Escurial Library’de kayıtlıdır (nr. 404). Bu divan ilk olarak E. Garcia Gomez tarafından İspanyolca bir mukaddime ve bazı ta‘liklerle birlikte, daha sonra da Muhammed Rıdvân ed-Dâye tarafından tahkik edilerek neşredilmiş, 113 beyitlik “Tâiyye” kasidesini de Abdullah Kenûn yayımlamıştır (bk. bibl.). İlbîrî’nin yahudilerle ilgili şiirleri üzerinde özellikle durmak gerekir. Zîrî Sultanı Bâdîs b. Habbûs, yahudi veziri Samuel b. Nağrîle’nin ölümü üzerine oğlu Joseph’i (Yûsuf b. İsmâil) vezir yapmış, Joseph de görevini kötüye kullanarak yahudileri bazı önemli mevkilere getirmiş ve onlara çeşitli menfaatler sağlamıştı. Bunun üzerine İlbîrî, bir yahudiyi vezirliğe getirdiği için sultana, buna rızâ gösterdiği için de halka sert tenkitler yöneltmiş, bu yüzden bir süre İlbîre’nin dışında Râbıtatülukab’da ikamete mecbur edilmiştir. Fakat İlbîrî tavrını değiştirmeyerek bu konuda bir kaside söylemiştir. Genellikle bu kaside üzerine galeyana geldiği rivayet edilen halkın yahudiler aleyhinde bir kıyam başlattığı (30 Aralık 1066) ve çok sayıda yahudi ile adı geçen vezirin bu olaylarda öldürüldüğü kaydedilmektedir. Ancak İlbîrî’nin, Vezir Joseph’in siyasî niyet ve teşebbüslerinin yol açtığı bu olaylardaki rolü henüz tam aydınlanmış değildir. Söz konusu olaylardan bahseden Arap ve yahudi kaynakları Ebû İshak’tan ve şiirinden söz etmemektedir. Özellikle yahudi kaynaklarının ondan bahsetmemesi dikkat çekicidir. Muhtemelen bu olaylarla Ebû İshak’ın söz konusu şiirini yazması aynı zamana rastladığı için ikisi arasında bir ilişki kurulmuştur.
Ebû İshak el-İlbîrî 459 yılının sonlarında (1067) vefat etti.
BİBLİYOGRAFYA:
Ebû İshak el-İlbîrî, Dîvân (nşr. E. G. Gomez), Madrid 1944; a.e. (nşr. M. Rıdvân ed-Dâye), Beyrut 1396/1976; İhsan Abbas, Târîhu’l-edebi’l-Endelüsî, Beyrut 1985, II, 135-139; Dabbî, Bugyetü’l-mültemis, s. 210; İbn Saîd el-Mağribî, el-Mugrib, s. 32-133; el-İstibsâr fî Ǿacâǿibi’l-emsâr (nşr. Sa‘d Zağlûl Abdülhamîd), Dârulbeyzâ 1985, s. 418; İbnü’l-Ebbâr, et-Tekmile (nşr. A. Bel – İbn Ebû Şeneb), Cezayir 1920, I, 136-137; İbnü’l-Hatîb, el-İhâta, I, 440; II, 155; III, 517; IV, 82, 317; Makkarî, Nefhu’t-tîb, III, 491; IV, 86, 112, 113, 322; Brockelmann, GAL Suppl., I, 479-480; E. G. Gomez, Un Alfaqui espanol Abū Ishāq de Elvira, Madrid 1944; a.mlf., “Abū Ishāk al-Ilbīrī”, EI² (Fr.), I, 134; B. Lewis, Islam in History, London 1973, s. 158-165; Seyyid Mustafa Gāzî, “Ebû İshâk el-İlbîrî şâǾirü’z-zühdi’l-Endelüsî fi’l-karni’l-hâmisi’l-hicrî”, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, sy. 20, İskenderiye 1966, s. 75-99; Abdullah Kenûn, “Tâǿiyyetü Ebî İshâk el-İlbîrî fi’l-Ǿilm ve’z-zühd”, MMİADm., II (1974), s. 21-33.
Muhammed Süveysî