DÜVEYHÎ
الدويحي
İbrâhîm Reşîd b. Sâlih ed-Dünkulâvî eş-Şâikı (ö. 1291/1874)
Şâzeliyye-Reşîdiyye tarikatının kurucusu Sudanlı sûfî.
1228’de (1813) Sudan’ın kuzeyinde Dongola yakınlarındaki Düveyh kasabasında doğdu. Şâzeliyye tarikatının Mağrib’deki şubelerinden Yûsufiyye’nin kurucusu İbrâhim Ahmed b. Yûsuf Reşîd’in (ö. 930/1524) torunlarındandır. İlk öğrenimini doğduğu yerde yaptıktan sonra Mekke’ye gitti. Şâzeliyye’nin kollarından İdrîsiyye’nin kurucusu Ahmed b. İdrîs’e intisap etmek üzere oradan Arabistan’ın güneyindeki Asîr bölgesine geçerek Sabya kasabasına yerleşti. Burada tasavvufî terbiyesini tamamlayan Düveyhî şeyhinin en seçkin halifelerinden biri oldu. Şeyhin vefatından sonra diğer iki halifesi Muhammed Osman el-Mîrganî ve Muhammed b. Ali es-Senûsî ile aralarında hilâfet konusunda meydana gelen görüş ayrılığı sebebiyle Sabya’yı terkederek Sudan’a döndü. Dongola ve Lüksor’da zâviyeler açarak irşad faaliyetine devam etti. Bir süre sonra tekrar Mekke’ye gidince (1856) hilâfet tartışmaları yeniden gündeme geldi. Anlaşmazlık, Şâbâniyye tarikatına mensup olan Hicaz Valisi Nâmık Paşa’nın aracılığıyla çözümlendi. Ancak tartışmalar sırasında bazı tasavvufî meselelere değişik görüş ve yorumlar getirdiği için Mekke’nin Vehhâbî ulemâsı tarafından sert tepki gördü ve sapıklıkla suçlandı. Düveyhî bu suçlamaları ikna edici delillerle çürütünce Suriye ve Hindistan hacıları başta olmak üzere çeşitli İslâm ülkelerinden birçok kişi ona intisap etti. Mekke’de bir zâviye kurarak vefatına kadar burada irşad faaliyetini sürdüren Düveyhî’nin ölümünden sonra yerine yeğeni Muhammed b. Sâlih er-Reşîdî (ö. 1909) geçti. Düveyhî’nin temsil ettiği tarikat bu dönemde onun ismine nisbetle Reşîdiyye adıyla anılmaya başlandı. Muhammed b. Sâlih, bir müddet sonra bilinmeyen sebeplerle Mekke’den ayrılıp Somali’ye gitti. Orada bir zâviye kurarak irşad faaliyetine devam etti. Kendisinden sonra yerine Muhammed Gûlîd er-Reşîdî (ö. 1918) geçti. “Somali Mehdîsi” diye tanınan Seyyid Muhammed b. Abdullah Hasan da bu tarikata intisap etti.
Reşîdiyye tarikatında, Düveyhî’nin şeyhi Ahmed b. İdrîs’e nisbet edilen İdrîsiyye’nin âdâb ve erkânı devam ettirilmiştir. Düveyhî’nin vefatının ardından Muhammed b. Sâlih tarikatı Somali’ye intikal ettirmiş ve bundan sonra tarikat Sâlihiyye adını almıştır. Reşîdiyye-Sâlihiyye, bugün Somali’de canlılığını koruyan tasavvufî hareketlerden biridir. Sâlihîler’in Kadirîler’le sert tartışmalara girdikleri de bilinmektedir (İA, X, 757). Düveyhî’nin halifelerinden birinin oğlu olan Ebü’l-Abbas ed-Denderâvî Reşîdiyye’yi Mısır’da yaymış ve bu tarikatın Denderâviyye kolunun kurucusu olmuştur.
BİBLİYOGRAFYA:
Harîrîzâde, Tibyân, I, vr. 66ª-70b; Hüseyin Vassâf, Sefîne, I, 250-251; A. Le Chatelier, Les Confréries musulmanes du Hedjaz, Paris 1887, s. 92-97; J. S. Trimingham, Islam in Ethiopia, London 1952, s. 235-243; a.mlf., Islam in the Sudan, Oxford 1965, s. 199, 230-231; a.mlf., The Sufi Orders in Islam, Oxford 1971, s. 120-121; B. G. Martin, Muslim Brotherhoods in 19th Century Africa, New York 1976, s. 178-179; F. De Jong, Turuq and Turuq Linked Institutions in Nineteenth Century Egypt, Leiden 1978, s. 111; a.mlf., “Al-Duwayhī”, EI² Suppl. (İng.), s. 278-279; Emîn er-Reyhânî, Mülûkü’l-ǾArab, Beyrut 1987, I, 303-304; Rex S. O’fahey – Ali Salih Karrar, “Enigmatic Imam: The Influence of Ahmad Ibn Idris”, IJMES, XIX/2 (1987), s. 212; Enrico Cerulli, “Somali”, İA, X, 757.
Rıza Kurtuluş