DEFTER-i DERVÎŞÂN
(دفتر درويشان)
XIX. yüzyılın başlarından son şeyhine kadar Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhleri tarafından tutulan tarihî ve biyografik notları ihtiva eden eser.
Yenikapı Mevlevîhânesi merkez olmak üzere dönemin tarihî, tasavvufî, siyasî ve içtimaî olaylarına dair çeşitli kayıtları ihtiva eder. Adı geçen mevlevîhânenin şeyhlerinden Ali Nutkî Dede (ö. 1804) tarafından yazılmaya başlanmış, onun ölümünden sonra kardeşi Abdülbâki Nâsır Dede (ö. 1821) tarafından devam ettirilmiştir. Defter-i Dervîşân’ın, 67-83. varakları eksik, bazı varakları boş bırakılmış doksan dört varaktan meydana gelen birinci bölümü Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Nâfiz Paşa, nr. 1194). İlk varağındaki Ali Nutkî Dede’nin notundan, 21 Zilhicce 1213 (26 Mayıs 1799) tarihinde yazılmaya başlandığı anlaşılan eserin aynı varağında Abdülbâki Nâsır Dede’nin 16 Cemâziyelâhir 1219 (22 Eylül 1804) tarihli vakıf kaydı mevcuttur.
Birinci bölümün ilk yirmi iki varağı, Ali Nutkî Dede’nin meşihatından (1775) vefatına kadar geçen süre içinde tuttuğu notları ihtiva eder. Bu kısımda kendisine intisap eden dervişlerin adları, meslekleri, dergâha geliş ve çile çıkardıktan sonra hücreye çıkış tarihleri, aralarında kardeşleri Abdülbâki Nâsır ve Abdürrahim Künhî Dede ile Hammâmîzâde İsmâil dede’nin de bulunduğu
dervişlerin semâ meşkinden sonra mukabeleye giriş tarihleri, arakıyye giyenlerin adları ve arakıyye giyiş tarihleri, Yenikapı ve Galata mevlevîhâneleri, İstanbul’da meydana gelen çeşitli olaylar, bazı Mevlevî şeyhlerinin ölüm tarihleriyle ilgili notlar bulunmaktadır.
Abdülbâki Nâsır Dede’nin tuttuğu notları ihtiva eden kısımda (22b-94b) 1804-1808 yılları arasında vefat eden Yenikapı, Kasımpaşa, Üsküdar, Kütahya, Karahisar, Tavşanlı mevlevîhânelerine mensup bazı derviş ve şeyhler hakkında kısa biyografik bilgiler, Ali Nutkî Dede ile ilgili notlar, 1804-1813 yılları arasında dergâha gelen, semâ meşkettikten sonra mukabeleye giren, çilesini tamamlayıp hücreye çıkan, arakıyye ve sikke giyen dervişlere dair kayıtlar, diğer tarikatlara mensup bazı şeyhlerin vefat tarihleri, Yenikapı Mevlevîhânesi ve Abdülbâki Nâsır Dede ailesiyle ilgili bilgiler mevcuttur. Eserin sonunda neydeki perdeleri gösteren bir şekil, ayrıca Ali Nutkî Dede tarafından yazılan bazı ilâç terkipleri ve lugazlar bulunmaktadır.
Defter-i Dervîşân’ın Abdülbâki Nâsır Dede, Receb Hüseyin Hüsnü Dede, Abdürrahim Künhî Dede, Osman Selâhaddin Dede, Mehmed Celâleddin Dede ve Abdülbâki Dede’nin (Baykara) meşihatları döneminde tuttukları notları ihtiva eden ikinci bölümü, Yenikapı Mevlevîhânesi’nin son şeyhi Abdülbaki Baykara’dan oğlu Rusûhî Baykara’ya intikal etmiştir. Bugün Rusûhî Baykara’nın oğlu Baki Baykara’da bulunan eserin fotokopisi Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 18.112). Bazı boş ve koparılmış varakların bulunduğu bu bölümün büyük kısmı Abdülbâki Nâsır Dede tarafından kaleme alınmış, devamı yukarıda adı geçen Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhleri tarafından yazılmıştır.
Abdülbâki Nâsır Dede, eseri 23 Rebîülâhir 1231 (23 Mart 1816) tarihinde hankahtan dışarı çıkarılmamak şartıyla vakfettiğini kaydettikten sonra muhtevasının bir sel felâketi üzerine tahrip olan nüshalardan nakledildiğini söyler (vr. 1ª). 1ª, 5b-6ª, 9b, 12b, 20b-65b numaralı varaklarda yer alan Abdülbâki Nâsır Dede’ye ait notlar, 1813-1820 yılları arasında sikke ve arakıyye giyen ve çileye giren müridlerin adları, dergâha geliş tarihleriyle aile mensuplarının ve diğer bazı Mevlevî şeyhlerinin çocuklarının doğum, arakıyye, sikke giyme ve evlenmeleriyle ilgili bilgileri ihtiva eder. Daha sonra mevlevîhânenin vakfiyesi ve tevliyetine dair bilgiler, 1814-1820 yıllarında hankaha türbedar, neyzenbaşı, imam, müezzin, semâzenbaşı, aşçıbaşı, sebilci gibi görevlere tayin edilenler, 1813-1817 yılları arasında bazı Mevleviyye, Nakşibendiyye, Rifâiyye, Sünbüliyye, Şâzeliyye, Sa‘diyye, Şâbâniyye, Celvetiyye, Uşşâkıyye şeyhlerinin meşihat ve vefat tarihleriyle bunların kısa biyografileri, bazı neyzenbaşı, şehzade, sultan ve şeyhülislâmların vefat tarihleri ile birkaç caminin yapılışına dair bilgiler, İstanbul’da meydana gelen tabii âfetler ve bazı önemli olaylar, Yenikapı Mevlevîhânesi’nin 1816-1817 yıllarındaki tamiratı ile ilgili kayıtlar ve kısa tarihçesi, Konya’daki Mevlânâ Dergâhı’nın 1817 yılında sona eren tamiratı ile ilgili bilgiler yer alır.
Abdülbâki Nâsır Dede’den sonra dergâha şeyh olan oğlu Receb Hüseyin Hüsnü Dede’nin (ö. 1830) tuttuğu notlar 66ª-69b, 82b, 87b, 93ª-b numaralı varaklarda dağınık olarak bulunmaktadır.
Bu bölümde, Receb Hüseyin Hüsnü Dede’nin vefatı üzerine dergâhta bir müddet şeyhlik yapan amcası Abdürrahim Künhî Dede’ye (ö. 1831) ait sadece bir sayfalık (3ª) not vardır. Abdülbâki Nâsır Dede’nin diğer oğlu Şeyh Osman Selâhaddin Dede’nin (ö. 1887) tuttuğu notlar, eserin 1b, 3ª-5ª, 6b, 13b, 17b varaklarında yer almaktadır. 79b’de Osman Selâhaddin Dede’nin oğlu Şeyh Mehmed Celâleddin Dede’nin (ö. 1908) meşihatı döneminde çileye giren dervişler bir liste halinde tesbit edilmiştir. Eserin sonlarında, mevlevîhânenin son şeyhi Abdülbaki Dede’nin (ö. 1935) ailesine dair bazı bilgileri ihtiva eden notları ile kendisinin yazdığı iki tarih manzumesi yer almaktadır.
Yenikapı Mevlevîhânesi’nin tarihiyle ilgili bilgilerin yanı sıra bu dönemlerde yaşayan ünlü mutasavvıf, devlet adamı ve sanatkârlara dair biyografik bilgilere yer veren, bazı siyasî ve tarihî olayları ayrıntılarıyla anlatan eser, XIX. yüzyıl Osmanlı kültür, edebiyat ve tasavvuf tarihi açısından önemli bir belge niteliği taşımaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Defter-i Dervîşân (Birinci Bölüm), Süleymaniye Ktp., Nâfiz Paşa, nr. 1194; a.e. (İkinci Bölüm), İSAM Ktp., nr. 18.112; Ergun, Antoloji, II, 413, 498-499, 512, 787; Abdülbâki Gölpınarlı, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevilik, İstanbul 1983, tür.yer.
Nuri Özcan