CUCİ HAN
(ö. 624/1227)
Cengiz Han’ın dört oğlundan en büyüğü.
1169 yılında doğdu. Babasının Merkit yağmasından dönüşü esnasında dünyaya geldiğinden kendisine “yoldan gelen” anlamında Cuci adı verildi. Cengiz Han’ın Çin’in kuzeyindeki bozkır kavimlerini bir idare altında birleştirmesi sırasında 1218 yılında babası tarafından Kırgızlar üzerine gönderildi. Cuci buradaki halkı itaat altına aldıktan sonra ertesi yıl babasının maiyetinde diğer kardeşleriyle birlikte Hârizmşahlar üzerine yapılan sefere katıldı. Daha sonra babası tarafından İrtiş ırmağından İtil ırmağına kadar olan bölgeleri itaat altına almakla görevlendirildi. Batı Sibirya’yı İtil ırmağı boylarına kadar itaat altına alan Cuci, ardından Yenikent ve Barçınlığkent’i zaptederek Gürgenç’e yöneldi. Burayı da ele geçirmek için kardeşleri Çağatay ve Ögedey’le birleşti. 1221’de Cebe Noyan ve Subitay Noyan’ı Muhammed Hârizmşah’ı takiple görevlendirdi. Kendisi ise Tuluy ile birlikte Buhara, Semerkant, Nahşeb ve Tirmiz’i zaptetti, kışı Ceyhun bölgesinde geçirdi. 1222 yılında Hârizm’in merkezi Gürgenç ateşe verildi, sanatkârlar
hariç halkı katledildi. Öldürülenler arasında Şeyh Necmeddîn-i Kübrâ da vardı.
Cengiz Han, Hârizm’in bu bölümüyle birlikte İrtiş’ten İtil’e kadar Batı Sibirya’yı oğlu Cuci’nin idaresine verdi. Bu sırada kumandanlarından Cebe ve Subitay ileri harekâtta bulunarak Azerbaycan ve Derbent üzerinden Kuzey Kafkasya’ya girdiler, Kırım’a kadar uzandılar ve buraları yağmaladılar. Cebe ve Subitay’ın bu seferleri keşif niteliğinde olup Cuci Han’ın yurdunun batıya doğru genişlemesini hazırlamak içindi. Asıl batı seferleri Cuci’nin ölümünden sonra oğulları zamanında yapılmış ve Altın Orda Devleti’nin temelleri atılmıştır. 1226 yılı sonlarında veya daha kuvvetli bir rivayete göre 1227 yılı başlarında Cuci bir sürek avı sırasında atından düşerek ölmüştür. Kaynaklarda on sekiz kadar erkek çocuğu kaydedilen Cuci’nin oğullarından ikincisi Batu (Sayın) Han babasına halef olarak Altın Orda Hanlığı’nı kurdu. Büyük oğlu Orda, Gök Orda Hanlığı’nın kurucusudur. Beşinci oğlu Şiban Han ise Özbek hanlarının atasıdır. On üçüncü oğlu Togay Timur neslinden gelenler, Batu Han sülâlesinin sona ermesinden sonra Altın Orda Hanlığı’nı devam ettirmişler, daha sonra da Kazan, Kırım ve Astarhan hanlıklarının kuruluşunu hazırlamışlardır.
Cuci Han 1227’den 1783 yılına kadar Deşt-i Kıpçak’ta hüküm süren hükümdarların hepsinin atası durumundadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Moğolların Gizli Tarihi (trc. Ahmet Temir), Ankara 1948, tür.yer.; Reşîdüddîn, CâmiǾu’t-tevârîħ (nşr. Behmen Kerîmî), Tahran 1338, I, 430-523; Ebü’l-Gāzî Bahadır Han, Şecere-i Türk (nşr. Desmaison), Petersburg 1871, I, 132; H. H. Howorth, History of the Mongols, London 1876-1927, I-IV, tür.yer.; Barthold, Türkistan, tür.yer.; a.mlf., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Ankara 1975, tür.yer.; B. Spuler, Die Goldene Horde die Mongolen in Russland (1223-1502), Leipzig 1943, tür.yer.; Zeki Velidî Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1946, s. 61 vd.; G. Vernadsky, The Mongols and Russia, Yale 1953, s. 121; İbrahim Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, Ankara 1953, tür.yer.; A. Y. Yakubovsky, Altınordu ve İnhitatı (trc. Hasan Eren), İstanbul 1955, tür.yer.; R. Grousset, L’Empire des Steppes, Paris 1960, tür.yer.; Mustafa Kafalı, Ötemiş Hacı’ya Göre Cuci Ulusu’nun Tarihi (doktora tezi, 1965), İÜ Ktp., nr. 4086; a.mlf., Altın-Ordu Hanlığı’nın Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul 1976, tür.yer.; a.mlf., “Cuci Ulusu ve Ak Orda (Altın Orda) Hanlıkları”, TD, sy. 24, s. 59-68; a.mlf., “Cuci Sülâlesi ve Şubeleri”, TED, sy. 1 (1970), s. 120; a.mlf., “Cuci Ulusundaki İl ve Kabilelerin Siyasi Rolleri ve Ehemmiyetleri”, a.e., sy. 2 (1971), s. 99-110.
Mustafa Kafalı