ÇENG
چنك
Türk mûsikisinde eskiden kullanılan telli sazlardan biri.
Kanuna benzeyen ve dik tutularak çalınan bu saz, şekil bakımından Batı mûsikisi sazlarından harpa benzer. İlk örneklerine Sümerler’de rastlanan ve adına zagsal denen bu sazın yedişerli üç takım halinde yirmi bir teli bulunmaktaydı. Zagsal kelimesi Sümerce’de “Tanrı’ya karşı şükran duygularını bildirme ve O’nu övme” mânasına gelmektedir. Bu maksatla hazırlanmış duaların okunmasına bu sazla eşlik edildiğinden saza da zagsal denilmiştir. Kelimenin sonraları Asurlular’da zakkal ve çaggal, Keldânîce’de çangal haline geldiği, daha sonra da Farsça’da çeng şeklini aldığı belirtilmektedir.
Abdülkadir-i Merâgı CâmiǾu’l-elhân’ında, Ahmed oğlu Şükrullah Mûsiki Risâlesi’nde ve Seydî el-MatlaǾında çeng hakkında ayrıntılı bilgi vermektedirler. Bunlara göre saz çanak, boyun, perde, deste ve kirişler olmak üzere beş bölümden oluşmaktadır. Çanak tanbura şeklinde olup tek parçadan ibarettir. Boyun kısmı at boynu gibi uzun ve eğridir. Perde kısmı ise iki karışa yakın uzunluktadır. Çengin genel olarak sekizerli üç grup halinde yirmi dört kirişi (tel) vardır. “Had”, “zîr” ve “müselles” adını alan bu gruplardan zîrler sol elin, diğerleri ise sağ elin parmaklarıyla çalınır. Sol kola alınarak çalınan çeng parmağa geçirilen mızrapla da çalınabilir. Çeng çalana çengî denir. XVII. yüzyıl bestekârlarından Mevlevî Yûsuf Dede Efendi Türk mûsikisinin tanınmış çeng ustalarındandı. Evliya Çelebi Seyahatnâme’sinde zor bir saz olduğu için çeng çalana çok az rastlandığından bahseder.
Çeng Türk mûsikisinde XVII. yüzyılın sonuna kadar büyük rağbet görmüştür. Ağaçtan yapılmış olan bu çenglerin yirmi dört ipek teli vardı. Ancak çengde kanundaki gibi bir mandal düzeni bulunmadığı için icra esnasında Türk mûsikisinin küçük ve büyük “mücenneb” aralıklarını elde etmek mümkün değildi. Bunları elde etmek için her defasında tellerin yeniden düzenlenmesi gerekiyordu. Dolayısıyla fazla kullanışlı olmayan bu saz XVII. yüzyıldan sonra terkedilmiştir.
Klasik Türk şiirinde çok geçen çeng, bazı edebî sanatların ifade edilmesinde bir vasıta olarak kullanılmıştır. XV. yüzyıl Osmanlı şairlerinden Ahmed-i Dâî, Çengnâme adlı 1446 beyitlik eserinde çengi alegorik ve mistik biçimde anlatmaktadır. Ayrıca aynı yüzyılın Çağatay şairlerinden Ahmedî de Münâzara (telli sazlar atışması) adı verilen eserinde diğer sazlar arasında çenge de yer vermiştir. Divan şairleri çeng ile âşığın bükülen beli arasında bir münasebet kurmuşlar, ayrıca beli bükülen yaşlı insanları çengin yay gibi eğri biçimine benzetmişlerdir. Sesi bakımından da ağlama, inleme, gam ve hicran için müşebbeh olarak kullanılmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Seydî, el-MatlaǾ, TSMK, III. Ahmed, nr. 3459, vr. 35b; Mahmut R. Gazimihal, Musiki Sözlüğü, İstanbul 1961, s. 55; Abdülkadir-i Merâgī, CâmiǾu’l-elhân (nşr. Takı Bîniş), Tahran 1987, s. 202-203; Evliya Çelebi, Seyahatnâme, I, 636, 638; H. G. Farmer, Turkish Instruments of Music in the Seventeenth Century, Glasgow 1937, s. 32-33; Gönül Alpay, Ahmed-i Dai and His Çengname, Cambridge 1975; a.mlf., “Çengnâme’de Musikî Terimleri (Perde, Nağme, Makam, Seyir, Şube, Terkip, Âvâz)”, DTCF Felsefe Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, X, Ankara 1976, s. 83-97; Raûf Yektâ, “Türk Sazları III”, MTM, sy. 5 (1331), s. 235-236; Osman Şevki Uludağ, “Çenknâme”, MM, sy. 62 (1953), s. 57-59; İsmail Baha Sürelsan, “Çenk’e Dair”, a.e., sy. 205 (1965), s. 4-5; Hedwıg Usbeck, “Türklerde Musiki Aletleri”, a.e., sy. 240 (1968), s. 28-29; Ayhan Güldaş, “Divan Şiirinde Türk Musikisi Sazları”, Kök, sy. 5, İstanbul 1981, s. 26-27; Kemal Eraslan, “Ahmedî, Münazara, Telli Sazlar Atışması”, TDED, XXIV (1986), s. 129-204; Pakalın, I, 347-348; Öztuna, BTMA, I, 198-199.
Ayhan Güldaş