CEMMÂÎLÎ

الجمّاعيلي

Ebû Muhammed Takīyyüddîn Abdülganî b. Abdilvâhid b. Alî el-Makdisî el-Cemmâîlî (ö. 600/1203)

Hadis hâfızı.

Rebîülevvel 541’de (Ağustos 1146) Filistin’de Nablus yakınlarındaki Cemmâîl köyünde doğdu. 543 veya 544’te doğduğu da söylenmektedir. Dımaşkî ve Sâlihî nisbeleriyle de anılır. O dönemde Filistin Haçlılar’ın istilâsı altında bulunduğu için ailesi ve akrabaları Cemmâîl’den Dımaşk’a göç etti. Hanbelî mezhebinde olmaları ve Dımaşk’ta bu mezhebin başka mensupları bulunmaması dolayısıyla şehrin dışında Kasiyûn dağı eteklerinde, sonradan Sâlihiye diye anılacak olan bir mahalle kurarak oraya yerleştiler.

Cemmâîlî, teyzesinin oğlu ve kendisinden dört ay küçük olan İbn Kudâme el-Makdisî’nin babası ve Cemmâîl hatibi Ahmed b. Muhammed b. Kudâme’den ilk derslerini aldı. Bir müddet sonra İbn Kudâme ile birlikte diğer ilim merkezlerini dolaşmaya başladı. 561’de (1165-66) Bağdat’a gitti ve Abdülkadir-i Geylânî’nin medresesine yerleşerek ondan fıkıh ve hadis okudu. Elli gün sonra Geylânî’nin vefat etmesi üzerine Bağdat’ın diğer âlimlerinden dört yıl boyunca muhtelif ilimler tahsil etti. Son derece kuvvetli hâfızası onu hadise yöneltti. Daha sonra Dımaşk, Kahire ve İskenderiye’ye gitti. Üç yıl kaldığı İskenderiye’de Ebû Tâhir es-Silefî’den 1000 cüze yakın hadis yazdığı rivayet edilir. Bu bölgedeki âlimlerden faydalandıktan sonra tekrar Dımaşk’a ve Bağdat’a döndü. Oradan İsfahan’a geçti. Burada Ebû Mûsâ el-Medînî’den çok faydalandı. Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin MaǾrifetü’s-sahâbe adlı eserini ilk defa görerek inceledi. Kitapta 190 kadar hata bulduğunu söylemesi bazı kimseleri kızdırdı. Bunların kendisini öldürmek istediklerini anlayınca İsfahan’ı gizlice terketti. Daha sonra bu görüşlerini Tebyînü’l-isâbe li-evhâmin hasalet li-Ebî NuǾaym fî MaǾrifeti’s-sahâbe adlı eserinde bir araya getirmiştir. Ebû Mûsâ el-Medînî (ö. 581/1185), hadis ilmini Cemmâîlî kadar iyi bilen pek az kimsenin İsfahan’a geldiğini belirterek bu tenkitlerinde onun haklı olduğunu söylemektedir. Cemmâîlî Musul’a geldiğinde İbnü’l-Haşşâb gibi âlimlerden faydalandı. Burada Ukaylî’nin, İmam Ebû Hanîfe’nin aleyhindeki rivayetlere geniş yer veren el-Cerh ve’t-taǾdîl adlı eserini okuttuğu için Hanefîler’i öfkelendirdi ve hapse atıldı (Ebû Şâme, s. 46). Kendisini seven biri tarafından Ebû Hanîfe’ye dair bölümün eserden çıkarılıp saklanması üzerine serbest bırakıldı. Dımaşk’a dönünce Dımaşk Camii’nde Hanbelîler’e mahsus kısımda hadis dersleri vermeye başladı. Duygulu bir insan olduğu için hadis okuturken hem ağlar, hem de halkı ağlatırdı. Derslerinin büyük rağbet görmesini kıskanan bazı Şâfiîler ve özellikle Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin takdirine mazhar olan Dımaşk Kadısı İbnü’z-Zekî Muhyiddin Muhammed b. Ali ile Dımaşk hatibi Ziyâeddin Abdülmelik b. Zeyd ed-Devlaî tarafından Dımaşk valisine şikâyet edildi (596/1199-1200); Selefiyye görüşünde olan Cemmâîlî’nin Allah’ın sıfatları hususunda teşbih yanlısı olduğu iddia edildi. Ahmed b. Hanbel’i çok seven ve Kur’ân-ı Kerîm’in mahlûk olmadığı konusunda onun gibi düşünen Cemmâîlî’nin, yaygın kanaatin aksine görüşleri bulunduğu ileri sürüldü. Valinin huzurunda yapılan görüşmelerde Selef akîdesini savunan Cemmâîlî’nin camide vaaz edip hadis okutması yasaklandığı


gibi kendisinden kısa zamanda şehri terketmesi istendi. O da bunun üzerine önce Ba‘lebek’e, daha sonra da Mısır’a gitti. Mısır’da da Şâfiî fakihlerinden bazıları onun Mücessime taraftarı olduğu ve halkın inancına zarar verdiği iddiasıyla öldürülmesine fetva verince Mağrib’e sürgün edilmesi kararlaştırıldı; fakat bu emir kendisine tebliğ edilmeden 23 Rebîülevvel 600’de (30 Kasım 1203) vefat etti ve Karâfe’de toprağa verildi.

Cemmâîlî’yi takdirle anan Zehebî, dinden çıktığına dair fetva veren kimselerin, akaid esaslarının açıklanması konusunda metot bakımından onunla anlaşamayan bazı Eş‘arîler’den (kelâmcılar) ibaret olduğunu söylemektedir. Allah’ı insana benzettiği iddiasına gelince, bu naslarda, Allah’a nisbet edilen “inmek”, “çıkmak” (nüzûl, istivâ) gibi kavramların (haberî sıfatlar) mecazi mânalarıyla te’vil edilmelerinin isabetli olmayacağı görüşünden kaynaklanmaktadır. Aslında bu görüş Hanbelîler ile bazı muhaddislerin müşterek bir kanaatidir.

Cemmâîlî’den hadis tahsil edenler arasında, her biri hadis hâfızı olan oğulları İzzeddin Ebü’l-Feth Muhammed, Cemâleddin Ebû Mûsâ Abdullah ile fakih olan oğlu Muhyiddin Ebû Süleyman Abdurrahman, ayrıca Ruhâvî, Muvaffakuddin diye bilinen Abdüllatîf el-Bağdâdî ve tanınmış muhaddis Ziyâeddin el-Makdisî gibi âlimler bulunmaktadır. Kıraat ve Arap dili âlimi, muhaddis Ebü’l-Yümn el-Kindî, Dârekutnî’den sonra Cemmâîlî gibi bir hadis hâfızının gelmediğini belirtmiştir. Ziyâeddin el-Makdisî’nin söylediğine göre de devrin muhaddisleri Cemmâîlî’nin bir benzerini görmediklerini itiraf etmişlerdir.

Cemmâîlî’nin heybetli bir görünüşü, sert bir tabiatı, son derece güçlü bir hâfızası vardı. Kendisine sorulan hemen her hadisin ne derece sağlam ve râvilerinin ne kadar güvenilir olduğunu ayrıntılarıyla bilirdi. Bununla birlikte gurura kapılacağı endişesiyle elinde kitap bulunmadan hadis rivayet etmezdi. Talebeleriyle çok ilgilenir, onları ilim öğrenmeye ve bu maksatla muhtelif ilim merkezlerini dolaşmaya teşvik ederdi. Doğru olduğuna inandığı bir şeyi çekinmeden söyleyen Cemmâîlî, haksızlığa dayanamaz, güçlü ve heybetli yapısıyla kötülükleri bizzat engellemeye çalışırdı. İsfahan’da ve Mısır’da bulunduğu sıralarda halkın kendisine gösterdiği saygı ve aşırı ilgiden ötürü yolda rahatça yürüyemezdi. Çok cömertti. Para biriktirmeyi sevmez, eline geçeni ihtiyaç sahiplerine gizlice dağıtırdı.

Eserleri. 1. ǾUmdetü’l-ahkâm*. el-ǾUmde fi’l-ahkâm fî meǾâlimi’l-helâl ve’l-harâm adıyla da anılan eser, Sahîh-i Buhârî ile Sahîh-i Müslim’deki ahkâmla ilgili 420 kadar hadisi konularına göre sıralayarak bir araya getirmiştir. Birçok şerhi bulunan kitap Mustafa Abdülkadir Atâ tarafından Beyrut’ta basılmıştır (1406/1986). 2. el-Mihne an imâmi Ehli’s-sünne ve kāǿidihim ile’l-cenne. Ahmed b. Hanbel’e halku’l-Kur’ân* meselesinden dolayı yapılan eziyetlere dairdir (Kahire 1932). Eser Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî tarafından da Mihnetü’l-İmâm Ahmed b. Muhammed b. Hanbel adıyla yayımlanmıştır (Kahire 1987). 3. en-Nasîha fi’l-edǾiyeti’s-sahîha. Kütüb-i Sitte ile Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i, Taberânî’nin mu‘cemleri vb. eserlerden derlediği Hz. Peygamber’in muhtelif konulara dair 114 kadar duasını ihtiva etmektedir. Eser Abdülkadir el-Arnaût ve Mahmûd el-Arnaût tarafından Beyrut’ta yayımlanmıştır (1405/1985). 4. Sîretü’n-nebî ve ashâbühü’l-Ǿaşere. Eseri H. ed-Denâvî neşretmiştir (Beyrut 1986). 5. el-Kemâl* fî esmâǿi’r-ricâl. el-Kemâl fî maǾrifeti’r-ricâl adıyla da anılan eser, rivayetleri Kütüb-i Sitte’de yer alan râvilerin hal tercümelerini ihtiva eden ilk çalışmadır. Tanınmış birçok İslâm âlimi bu esere zeyil mahiyetinde kitaplar kaleme almışlardır. el-Kemâl’in yazma bir nüshası Millet Kütüphanesi’ndedir (Feyzullah Efendi, nr. 1506-1508). 6. el-Misbâh fî Ǿuyûni’l-ehâdîsi’s-sıhâh. Sahîhayn hadislerini kendine ulaşan senedlerle bir araya getiren, Zehebî’nin kırk sekiz cüzden ibaret olduğunu söylediği bu müstahrec*in müellif hattıyla olan bir bölümü Zâhiriyye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Mecmua, nr. 30, vr. 217ª-244b). 7. ǾAkīde (Brockelmann, GAL, I, 438; Suppl., I, 607). 8. ed-Dürretü’l-mudîǿe fi’s-sîreti’n-nebeviyye (Brockelmann, GAL, I, 438). Kutbüddin el-Halebî diye tanınan Abdülkerîm b. Abdünnûr bu eseri el-Mevridü’l-Ǿazbi’l-henî fi’l-kelâm Ǿalâ sîreti ǾAbdilganî adıyla şerhetmiştir. 9. Ahbârü’l-Haseni’l-Basrî. Eserin müellif hattı bir nüshası Zâhiriyye Kütüphanesi’nde mevcuttur (Mecmua, nr. 55, vr. 165ª-170ª).

Cemmâîlî’nin birer nüshası Zâhiriyye Kütüphanesi’nde bulunan diğer eserleri de şunlardır: Ebü’l-ǾÂs b. RebîǾ, Menâkıbü’s-sahâbe, Salâtü’n-nebî fi’l-enbiyâǿi leylete’l-isrâǿ, Hadîsü’l-ifk, Fezâǿilü ǾÖmer b. el-Hattâb (Brockelmann, GAL [Ar.], VI, 192). Bunlardan başka bazı kaynaklarda onun sünen*lere dair 200 cüze yakın bir hacimde ve müsvedde halindeki Nihâyetü’l-murâd min kelâmi hayri’l-Ǿibâd’ı, 100 cüz hacminde olup halka okuduğu el-Ehâdîs ve’l-hikâyât’ı, iki ciltten ibaret Gunyetü’l-huffâz fî tahkıki müşkili’l-elfâž’ı, el-ErbaǾûn adlı dört ayrı çalışması ve her biri birer ciltten ibaret el-Yevâkıtü’l-fâhire, Tuhfetü’t-tâlibîn fi’l-cihâd ve’l-mücâhidîn, el-Âsârü’l-merdıyye fî fezâili hayri’l-beriyye, er-Ravza adlı kitapları, her biri bir veya birkaç cüz halinde olan et-Teheccüd, el-Ferec, es-Salât mine’l-ahyâǿ ile’l-emvât, es-Sıfât, Zemmü’r-riyâǿ, Zemmü’l-gıybe, et-Tergıb fi’d-duǾâ, Fezâǿilü Mekke, el-Emr bi’l-maǾrûf, Fezâǿilü ramazân, Fezâǿilü’s-sadaka, Fezâǿilü Ǿaşri zilhicce, Fezâiǿlü’l-hac, Fezâǿilü receb, Vefâtü’n-nebî, el-Aksâmü’lletî akseme bihe’n-nebî,


İǾtikadü’ş-ŞâfiǾî, Zikrü’l-kubûr, Dürerü’l-eser, Tebyînü’l-isâbe li-evhâmin hasalet li-Ebî NuaǾym fî MaǾrifeti’s-sahâbe, Eşrâtü’s-sâǾa adlı çalışmaları zikredilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA:

Münzirî, et-Tekmile, II, 17-19; Ebû Şâme, Terâcimü ricâli’l-karneyi’s-sâdis ve’s-sâbiǾ (nşr. İzzet el-Attâr), Beyrut 1974, s. 46-47; Melikü’l-Eşref er-Resûlî, el-ǾAscedü’l-mesbûk (nşr. Şâkir Mahmûd Abdülmün‘im), Bağdad 1395/1975, s. 289-290; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXI, 443-471; XXII, 42-43, 317-319; a.mlf., Tezkiretü’l-huffâz, IV, 1372-1381; a.mlf., el-Ǿİber, III, 129; İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 38-39; İbn Receb el-Hanbelî, ez-Zeyl Ǿalâ Tabakati’l-Hanâbile, Kahire 1372/1953, II, 5-34; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, VI, 185; Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara, I, 354, 480; Keşfü’z-zunûn, II, 1013, 1059, 1164, 2053; Îzâhu’l-meknûn, II, 69, 148, 196, 296, 308, 318, 329, 493; İbnü’l-İmâd, Şezerât, IV, 345-346; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe, s. 12, 49, 112, 113, 180, 182, 208; Brockelmann, GAL, I, 437-438; Suppl., I, 605-607; GAL (Ar.), VI, 185-192; Kehhâle, MuǾcemü’l-müellifîn, V, 275-276; Sezgin, GAS, I, 132, 140, 143, 503-504, 592; Mv.Fs., III, 167.

M. Yaşar Kandemir