CEHŞİYÂRÎ
الجهشياري
Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdûs b. Abdillâh el-Cehşiyârî (ö. 331/942-43)
Kitâbü’l-Vüzerâ ve’l-küttâb adlı eseriyle meşhur olan Abbâsî devlet adamı.
Kûfe’de doğdu. İbn Abdûs adıyla da tanınır. Küçük yaşta babası ile Bağdat’a gitti ve orada yetişti. Babası, Abbâsî hânedanının ileri gelen simalarından Muvaffak b. Mütevekkil’in hâcibi Ebü’l-Hasan Ali b. Cehşiyâr’ın yakın adamı olduğu için Cehşiyârî nisbesiyle meşhur olmuştur. Babası Abdûs da Abbâsî Halifesi Muktedir-Billâh’ın veziri Ali b. Îsâ’nın hâcibi idi. Cehşiyârî babasının ölümünden sonra aynı vezirin, daha sonra da vezir Hâmid b. Abbas’ın hâcibliğini yaptı. 928’den itibaren İbn Mukle’nin taraftarları arasında yer aldı ve onun vezir olması için çalıştı. İbn Mukle tarafından Irak hac kafilesinin emirliğine tayin edildi ve halife adına Kâbe’nin örtüsünü taşıdı (317/929-30). Ancak İbn Mukle’nin vezirlikten azledilmesi üzerine tutuklandı ve 80.000 dinar ödemeye mahkûm edildi; mallarına da el kondu. Cehşiyârî Bağdat’ta vefat etti.
Eserleri. En önemli eseri Kitâbü’l-Vüzerâ ve’l-küttâb’dır. Cehşiyârî bu eserinde yazının (kitâbet) gelişmesini, Sâsânî İmparatorluğu’nun divan teşkilâtını, Hz. Peygamber, Hulefâ-yi Râşidîn ve Emevîler devrindeki kâtipleri, ilk Abbâsî veziri Ebû Seleme Hafs b. Süleyman el-Hallâl (ö. 132/750) ile Ebû Ahmed Abbâs b. Hasan el-Cercerâî (ö. 296/908) arasındaki otuzdan fazla Abbâsî veziriyle birçok kâtibin hayatını ele almıştır. Cehşiyârî bu vezir ve kâtiplerin bir kısmını bizzat tanımış, devirlerindeki hadiseleri, siyasî, askerî ve kültürel gelişmeleri müşâhede ettikten sonra eserini kaleme almıştır. Ayrıca Abbâsî vezirlerine dair bazı bilgileri, eserinde anlattığı vezirlerin sonuncusu Abbas b. Hasan’dan öğrenmiştir. Başka kaynaklarda bulunmayan değerli bilgileri ihtiva eden eser, Abbâsîler zamanındaki müesseselere dair en eski ve en önemli kaynaklardan biridir. Cehşiyârî, Halife Hârûnürreşîd devri ve özellikle onun Bermekî ailesini devlet idaresinden uzaklaştırması gibi tarihçilerin gerçekten merak ettikleri konuları ele almaya, başta halifeler ve vezirler olmak üzere siyasî ve idarî faaliyetleri yürüten diğer devlet adamlarının sahip oldukları yüksek kültür seviyesini ve edebî zevklerini göstermeye özellikle dikkat etmiştir. Eser şiir ve anekdotlara yer verilerek kaleme alınmış olduğundan ayrıca edebî değere de sahiptir. Cehşiyârî’nin bu kitabı daha sonraki birçok müellif tarafından önemli bir kaynak olarak kabul edilmiş ve pek çok rivayeti iktibas edilmiştir.
Kronolojik sıraya riayet edilerek yazılmış olan Kitâbü’l-Vüzerâ ve’l-küttâb tam olarak zamanımıza intikal etmemiştir. Eserin eksik haldeki tek yazma nüshası Viyana Millî Kütüphanesi’ndedir (nr. 916). H. von Mzik, Bibliothek Arab Historiker und Geographen’ın birinci serisinden kitabın tıpkıbasımını yayımlamıştır (Leipzig 1926). Bu baskıyı esas alan Mustafa es-Sekka, İbrâhim el-Ebyârî ve Abdülhafîz Şelebî kitabı tahkik ederek yayımlamışlardır (Kahire 1357/1938, 1401/1980). Eser aynı yıl Abdullah İsmâil es-Sâvî tarafından da neşredilmiştir (Kahire 1938).
Mîhâîl Avvâd, Cehşiyârî’nin bu eserini tamamlamak için bazı kaynaklarda yer alan ve Me’mûn devriyle başlayan rivayetleri bir araya getirmiş, bunları önce iki ayrı makale halinde, sonra da Nusûs zâia min Kitâbi’l-Vüzerâ ve’l-küttâb adıyla kitap halinde neşretmiştir (Beyrut 1965). Benzer bir çalışmayı D. Sourdel de yapmış, Muhassin b. Ali et-Tenûhî’nin
(ö. 384/994) el-Ferec baǾde’ş-şidde’siyle İbnü’l-Ebbâr el-Kudâî’nin (ö. 658/1260) İǾtâbü’l-küttâb adlı eserinde yer alan rivayetleri bir makalede toplamıştır. Eserin Hulefâ-yi Râşidîn ve Emevîler devriyle ilgili bölümleri Josef Latz tarafından Almanca’ya çevrilmiştir (Das Buch der Wezire und Staatssekretäre von İbn ǾAbdus Al-Gahsıyarı: Anfänge und Umaiyadenzeit, Walldorf-Hessen 1958).
Cehşiyârî’nin günümüze kadar gelmeyen diğer eserleri de şunlardır: 1. Esmârü’l-ǾArab ve’l-ǾAcem ve’r-Rûm ve gayrihim. İbnü’n-Nedîm, Cehşiyârî’nin Arap, Acem, Rum ve diğer milletlere ait nâdir kıssa ve destanlardan meydana gelen bin “semer”i (gece sohbetleri sırasında okunan hikâye) bu ad altında bir kitapta topladığını, her parçanın müstakil olduğunu, gece sohbetlerine gelenlerden bildikleri en güzel hikâyeleri aldığını, ayrıca bazı kitaplardan da hikâyeler seçtiğini, her gece için elli varak civarında hikâyeyi bir araya getirdiğini ve 480 gecelik “esmâr”ı derlediğini anlatmaktadır. 2. Ahbârü’l-Muktedir el-ǾAbbâsî. Abbâsî Halifesi Muktedir-Billâh devrine ait olayları ihtiva eden bir eserdir. Mes‘ûdî, Cehşiyârî’nin 1000 varaklık Ahbârü’l-Muktedir adlı eserinin bazı kısımlarını bizzat görüp okuduğunu söyler. 3. Kitâbü Mîzâni’ş-şiǾr ve’l-iştimâl Ǿalâ envâǾi’l-Ǿarûz. İbnü’n-Nedîm ve Safedî Cehşiyârî’nin böyle bir eser yazdığını zikrederler; Kâtib Çelebi ise bu eseri İbn Abdûs Ali b. Muhammed el-Kûfî adlı bir müellife nisbet eder.
BİBLİYOGRAFYA:
Cehşiyârî, el-Vüzerâ ve’l-küttâb (nşr. Mustafa es-Sekka v.dğr.), nâşirlerin mukaddimesi; Mes‘ûdî, Mürûcü’z-zeheb (Abdülhamîd), IV, 203; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, Kahire 1348, s. 190, 437; Safedî, el-Vâfî, III, 205; Yâkut, MuǾcemü’l-üdebâ, II, 137; Keşfü’z-zunûn, II, 1469, 1918; Brockelmann, GAL Suppl., I, 219-220; a.mlf., “Zu al-Ğahsijarıs Wezirgeschichte”, Islamica, III/1, Leipzig 1927, s. 32-38; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 135; Kehhâle, MuǾcemü’l-müellifîn, V, 275; D. Sourdel, Le Vizirat ‘Abbaside, Damas 1959-60, I, 3-8, 11, 13, 20, 25, 35, 39, 215; II, 447, 483, 492, 672, ayrıca bk. İndeks; a.mlf., “La Valeur Littéraire et Documentaire du Livre des vizirs d’al-Ğahsiyârî”, Arabica, II, Leiden 1955, s. 193-210; a.mlf., “Nouvelles recherches sur la duexième partie du livre des vizirs d’al-Ğahsiyârî”, Mélanges Louis Massignon, III, Damas 1957, s. 271-299; a.mlf., “al-Djahshiyarı”, EI² (Fr.), II, 399; Sezgin, GAS (Ar.), I/2, s. 175-176; el-Kamûsü’l-İslâmî, I, 647; Mîhâîl Avvâd, Nusûs zâǿiǾa min-Kitâbi’l-Vüzerâ ve’l-küttâb, Beyrut 1384/1964-65; a.mlf., “el-Kısmü’z-zâǾiǿ min-Kitâbi’l-Vüzerâ li’l-Cehşiyârî”, MMLADm., XVIII (1943), s. 318-332; 435-442.
Mustafa Fayda