ÇÂRGÂH
چارگاه
Türk mûsikisinde bir perde ve basit makamın adı.
Çârgâh Perdesi. Türk mûsikisinde bir nota. Portenin, sol anahtarına göre üstten ikinci boşluğunun içine yazılan do notasının adıdır. Bir oktav (sekizli aralığı) tizindeki do notasına “tiz çârgâh perdesi”, bir oktav pestindeki do notasına da “kaba çârgâh” perdesi denir.
Çârgâh Makamı. Aralıkları bakımından tamamen bir Fisagor dizisi olan çârgâh makamı dizisi, Arel-Ezgi nazariyatına göre Türk mûsikisinin ana dizisidir. Bu dizi, çârgâh veya kaba çârgâh perdesi üzerindeki bir çârgâh beşlisine bir çârgâh dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir.
Bu makamın dizisinde sesler tabii olup herhangi bir ârıza ile değiştirilmediğinden nota yazımında donanımına hiçbir işaret konmaz. Makamın güçlüsü rast veya gerdâniye perdesi, durağı ise çârgâh veya kaba çârgâh perdesidir. Bu arada çârgâh perdesinin bütün sekizlilerinin bu makam için durak olabileceğini belirtmek gerekir. Çıkıcı veya inici-çıkıcı olarak seyreden çârgâh makamı, durak perdesi üzerindeki beşlinin simetrik olarak tiz durak üzerine veya güçlü üzerindeki dörtlünün yine simetrik olarak durak altına göçürülmesi suretiyle genişler. Makamın esas yapısında olmamakla beraber çârgâh perdesi üzerinde bir hicaz dörtlüsü göstermek geçki olarak âdet olmuştur.
Çârgâh makamı, bu dizi ve işaret edilen özellikleriyle Türk halk mûsikisinde kullanıldığı halde klasik mûsikide pek kullanılmamıştır. Dinî mûsiki başta olmak üzere klasik mûsikide kullanılan çârgâh makamı dizisi ise “çârgâhta bir zirgüleli hicaz dizisi”nden ibarettir.
Gerek Arel gerekse Ezgi’nin, fazla kullanılmayan bu diziyi ana dizi olarak kabul etmelerinin sebeplerinden biri, sadece tanîni ve bakiye aralıklarından meydana gelen bu dizideki seslerin herhangi bir değiştirme işareti taşımamalarıdır. Dolayısıyla bu aralıklar, Türk mûsikisindeki diğer özel aralıkların elde edilmesine de en elverişli olanlardır. Ayrıca basit makamların hepsinin bu dizinin bütün sesleri üzerine göçürülme imkânı olması da çârgâh dizisinin ana dizi sayılmasının sebepleri arasındadır. Ancak çârgâh dizisinin ana dizi olarak kabul edilmesi, Türk mûsikisinde ana dizinin hangisi olduğu konusunda günümüze kadar süren birtakım tartışmalara yol açmıştır.
Çârgâh makamı dizisi, pest ve tiz bütün sekizlileri de dahil olmak üzere şu yedi perdeye göçürülemez: Hicaz, hisar, dik acem, şehnaz, dik şehnaz, dik sünbüle, tiz dik bûselik.
Çârgâh ayrıca klasik Azerbaycan mûsikisinde bir makam ve on iki destgâhtan birinin de adıdır.
BİBLİYOGRAFYA:
Ezgi, Türk Musikisi, I, 32, 36, 50-53; IV, 197-205; Arel, Türk Musikisi, s. 43-44, 61-64; Özkan, TMNU, s. 56-57, 95-97; O. Wright, “Çargâh in Turkish Classical Music: History Versus Theory”, BSOAS, LIII/2 (1990), s. 224-244; Bruno Nettl, “Čahārgāh”, EIr., IV, 629-630.
İsmail Hakkı Özkan