CÂMİU’n-NEZÂİR
جامع النظائر
Eğridirli Hacı Kemal tarafından 918’de (1512) hazırlanan şiir mecmuası.
Eserde, XIII. yüzyıldan XVI. yüzyılın başlarına kadar Anadolu’da yaşayan şairlerden bir kısmının şiirlerinden örneklerle bunlara yapılan bazı nazîreler yer almaktadır.
Hayatı hakkında Eğridirli olduğundan başka hemen hiçbir şey bilinmeyen şair Hacı Kemal, bu mecmuada 266 şairle birlikte kendisinin de bazı manzumelerine yer vermiştir. Ömer b. Mezîd’in 840’ta (1437) tamamladığı Mecmûatü’n-nezâir’inden sonra düzenlenmiş ikinci nazîre mecmuası olan ve ondan çok daha hacimli bulunan eserin yakın zamana kadar bilinen tek nüshası, Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ndeki (nr. 5782) 496 varaklık nüsha idi. Daha sonra Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi yazmaları arasında (İsmail Saib, I, nr. 804-805) iki cilt halinde biraz eksik yeni bir nüshası bulunmuştur.
Hacı Kemal, Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ndeki nüshanın iki sayfalık mukaddimesinde eserle ilgili olarak, “İsmini Câmiu’n-nezâir koydum. 496 varak birle mücelled bir kitap eyledim” dedikten sonra eser hakkında çeşitli bilgiler vermektedir. Buna göre mecmua 29.461 beyitten meydana gelmektedir. Mecmuada mevcut 232 kasidenin otuz üçü tevhid, on beşi na‘t, on ikisi terciibend, dördü mersiye, ikisi feleknâme, otuz dördü murabba, dokuzu muhammes, biri müseddes, on üçü müstezad, dördü bahr-i tavîl, ikisi muaşşer, on üçü münâcâttır. Bunlardan başka eserde 2832 gazel yer almakta, bunların içinde de müveşşahlar, müfettahlar, mülemma‘lar, muammalar ve ilâhiler bulunmaktadır. “Müellif Hacı Kemal’in bu kitap içinde ebyât ve eş‘ârı vardır” demek suretiyle de son kısımlarda kendi şiirlerinin bulunduğunu belirtmektedir. Mecmua bu mukaddimeden sonra klasik manzum eserlerdeki sıraya göre (tevhid, na‘t, kasideler, gazeller vb.) düzenlenmiştir.
Ahmed Fakih, Şeyyad Hamza, Gülşehrî gibi Anadolu’daki Türk edebiyatının başlangıç dönemini temsil eden şairlerin eserlerinin de yer aldığı Câmiu’n-nezâir, birçok şair ve eser için tek kaynak olması bakımından büyük bir önem taşımaktadır. Ahmed Fakih’in Çarhnâme
adlı mesnevisinin bilinen tek nüshası da bu mecmuadaki manzumeler arasında bulunmaktadır (vr. 289ª-291b). Ayrıca eserde, Ömer b. Mezîd’in Mecmûatü’n-nezâir’inde yer vermediği Yûnus Emre’nin şiirlerinin bulunması ve ilâhi tarzında yazılan başka şiirlerin de isabetli olarak Yûnus Emre’ye nazîre olarak gösterilmesi dikkat çekmektedir. Bunun yanı sıra mecmuada bazı İran şairlerinin şiirlerine de yer verilmiştir.
Bugüne kadar eserin tamamının ilmî neşri yapılmadığından ve divan edebiyatının başlangıç dönemiyle ilgili olarak tam bir kronoloji de bulunmadığından Câmiu’n-nezâir’de zaman zaman, daha sonra yaşayan şairlere daha önce yaşayanların nazîre yazmış gibi gösterildiği yolundaki eleştiriler (meselâ bk. Köprülü, İlk Mutasavvıflar, s. 263) tam bir açıklığa kavuşmamıştır.
Fuat Köprülü, Hammâmîzâde İhsan’ın yaptığı bir fihristten faydalanarak eserde yer alan şairleri Arap harflerine göre alfabetik sıra ile vermişse de (Millî Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri, s. 61-62) bazı şairlerin adının iki defa yazılması, bazılarının iki ayrı yerde farklı şekillerde gösterilmesi sebebiyle (Avnî-Sultan Muhammed Han, Ahmed-i Dâî-Dâî, Sultan Cem-Cem, Ahîzâde – İbn Ahî vb.) liste bir hayli kabarmıştır. Bu liste tekrarlardan arındırıldığında Hacı Kemal’in belirttiği gibi mecmuada 266 şairin yer aldığı görülür.
BİBLİYOGRAFYA:
Eğridirli Hacı Kemâl, Câmiu’n-nezâir, Beyazıt Devlet Ktp., nr. 5782; Osmanlı Müellifleri, II, 132; Köprülü, İlk Mutasavvıflar, s. 236, 263, 282, 289, 291, 339; a.mlf., Millî Edebiyat Cereyanının İlk Mübeşşirleri, İstanbul 1928, s. 61-62; Banarlı, RTET, I, 618; Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 168; Mehmed Hâlid [Bayrı], “Câmiu’n-nezâir”, Millî Mecmua, VIII/89, İstanbul 1927.
Mustafa Canpolat