CAFEROĞLU, Ahmet
(ö. 1899-1975)
Türk dili âlimi.
17 Nisan 1899’da Azerbaycan’ın Gence şehrinde doğdu. Üç yaşında iken babası İsmâil Bey’in ölümü üzerine annesi Güher Hanım tarafından büyütüldü. Orta öğrenimini özel olarak Semerkant’ta (1908), lise öğrenimini Gence şehrinde tamamladı (1909-1916); aynı yıl Kiev Yüksek Ticaret Okulu’na kaydoldu. Bu okula ancak üç sömestr (Eylül 1916-Ocak 1918) devam edebildi, Rus İhtilâli’nin patlak vermesi üzerine Gence’ye döndü. Burada Azerbaycan’ın istiklâli için çalıştı; 1918 yılında Azerbaycan’a gelen İslâm ordusuna gönüllü olarak yazıldı ve muharebelere katıldı.
Caferoğlu 1919 yılında Bakü Üniversitesi Şarkiyat Bölümü’ne bir sömestr devam etti; 1920’de Azerbaycan’ın Sovyet orduları tarafından işgali üzerine Türkiye’ye gitti ve Dârülfünun Edebiyat Fakültesi’ne kaydoldu. 1924’te buradan mezun olan Caferoğlu, İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi’ne memur, daha sonra da Türkiyat Enstitüsü’ne asistan oldu. 1925 yılının sonlarına doğru Almanya Dışişleri Bakanlığı’nın verdiği burs ile Almanya’ya gitti. Bir sömestr Berlin Üniversitesi’nde Bang Kaup, von Le Coq, Vasmer ve Westermann’ın öğrencisi, beş sömestr de Breslau Üniversitesi’nde Giese, Brockelmann, Diels, Koschmieder ve Schaeder’in öğrencisi olarak Türkoloji tahsili yaptı. 15 Mayıs 1929 tarihinde Breslau Üniversitesi’nde Giese’nin yönetiminde yaptığı 75 Azärbajğanische Lieder “Bajaty” in der Mundart von Gängä nebst einer sprachlichen Erklärung adlı teziyle doktor unvanını aldı.
1929 yılında Türkiye’ye dönen Caferoğlu, aynı yıl Dârülfünun Edebiyat Fakültesi Türk Dili Tarihi Kürsüsü’ne müderris muavini (doçent), 1938’de de profesör olarak tayin edildi. M. Fuad Köprülü’nün siyasete atılarak 1946 yılında üniversiteden ayrılması üzerine kürsünün başkanı oldu. Bu kürsü daha sonra Eski Türk Dili ve Yeni Türk Dili adıyla ikiye ayrılınca Caferoğlu Yeni Türk Dili Kürsüsü’nün başkanlığına getirildi ve bu görevi 1973 Temmuzundaki emekliliğine kadar devam etti. Yarım asra yaklaşan hocalık hayatının kırk dört yılını yoğun bir ilmî mesai içerisinde geçiren Ahmet Caferoğlu 6 Ocak 1975’te İstanbul’da öldü ve Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedildi.
Ahmet Caferoğlu hocalığı sırasında, her biri bir sonraki nesle öğretmenlik yapan dokuz nesil yetiştirmiştir. Bu elemanlar Türkiye üniversitelerindeki dil ve edebiyat kürsülerinin bir kısmının kuruluşunu gerçekleştirdikleri gibi halen buralarda çalışmaktadırlar. Verimli bir âlim olan ve Rusça, Almanca, Fransızca bilen Caferoğlu milletlerarası birçok ilmî kuruluşun üyeliğine seçilmiş, ayrıca Nisan 1966’dan emekli oluncaya kadar İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne bağlı Türkiyat Enstitüsü’nün müdürlüğünü yapmıştır.
Eserleri. Ahmet Caferoğlu’nun yirmi beşi aşkın kitabı, her biri sahasında orijinal değer taşıyan 380’i aşkın araştırması vardır. Türkoloji’nin çok çeşitli alanlarında daima öncü çalışmalar yapmış, Türkiye’de yeni ilim dallarını tanıtmış ve yayılmalarını sağlamıştır. Caferoğlu’nun çalıştığı alanlar ve bu alanlardaki başlıca eserleri şöyle sıralanabilir:
A) Türk Dili Tarihi. Başlangıcından Çağatay Türkçesi’nin ortalarına kadar (XVI. yüzyıl) Anadolu dışında gelişen Türkçe’yi inceleyen eseri önce Türk Dili Tarihi Notları II (1. Bölüm, İstanbul 1943) ve Türk Dili Tarihi Notları I (1. Bölüm, İstanbul 1947) başlığı ile yayımlanmıştır. Eserin genişletilmiş ikinci baskısı Türk Dili Tarihi I (İstanbul 1958) ve Türk Dili Tarihi II (1964) adıyla, daha da genişletilmiş ve indeks ilâve edilmiş üçüncü baskısı aynı adla ve yine iki cilt halinde neşredilmiştir (İstanbul 1970, 1974). Dördüncü baskısı ölümünden sonra tek cilt olarak yayımlanmıştır (İstanbul 1984).
B) Âzerî Türkçesi Sahası. Âzeri Türkçesi’nin Caferoğlu için ayrı bir yeri olmuştur. Doktorasını Gence ağzı üzerine yaptığı gibi daha sonra da bu alanla ilgili birçok kitap ve makale neşretmiştir. Âzerî Türkçesi Sözlüğü adlı henüz yayımlanmamış bir eseri de vardır.
C) Sözlükçülüğü. Türk sözlükçülüğünü Kâşgarlı Mahmud’dan başlayarak Anadolu Türkçesi’nin son devrelerine kadar geniş bir şekilde inceleyen Caferoğlu, özellikle Kıpçak ve Çağatay lugatçılık mektebi hakkındaki araştırmalarını Türk Dili Tarihi adlı eseri içinde yayımlamıştır. Ayrıca 1934-1938 yılları arasında üç fasikül halinde neşrettiği Uygur Sözlüğü adlı eserini daha sonra genişleterek Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü adıyla yeniden yayımlamıştır (İstanbul 1968). Caferoğlu’nun sözlük çalışmalarından bir diğeri de Ebû Hayyân’ın Kitâbü’l-İdrâk li-lisâni’l-etrâk adlı Kıpçak sahasına ait eserinin iki nüshaya dayanan edisyon kritiğidir (İstanbul 1931).
D) Diyalektoloji Çalışmaları. Caferoğlu yirmi beş yılı aşkın bir süre hemen hemen bütün Anadolu’yu dolaşarak derlediği metinleri Anadolu Ağızlarından Derlemeler genel başlığı altında dokuz kitap halinde yayımlamıştır: Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme I (İstanbul 1940); Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme II (İstanbul 1941); Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar I (İstanbul 1942); Anadolu Ağızlarından Toplamalar (İstanbul 1943); Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Toplamalar
(İstanbul 1944); Güney Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar (İstanbul 1945); Kuzey Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar (İstanbul 1946); Orta-Anadolu Ağızlarından Derlemeler (İstanbul 1948); Anadolu İlleri Ağızlarından Derlemeler (İstanbul 1951). Bu konuda makale halindeki yayınları da X. cildi dolduracak hacimdedir. Bütün bu çalışmalarıyla kırk bir il ve beş ilçenin ağız malzemeleri toplanmış olmaktadır. Ayrıca öğrencileriyle yapmış olduğu lisans tezlerinde geri kalan illerin ağız özelliklerini de değerlendirmiştir.
Caferoğlu’nun diğer çalışma alanları arasında şunlar zikredilebilir: Türk teamül hukuku, Göktürk ve Uygur devri araştırmaları, Moğolca araştırmaları, gramer araştırmaları, gizli dil, ad bilimi (onomastik), insan adları bilimi (antroponomi), tür adı bilimi (eponomi), yer adları bilimi (toponimi), kavim adları bilimi (etnonim), üslûp araştırmaları vb.
Ahmet Caferoğlu’nun eserlerinin 1959 yılına kadarki listesi, doğumunun 60. yıl dönümü dolayısıyla Janos Eckmann tarafından, 1969 yılına kadarki listesi de doğumunun 70. yıl dönümü dolayısıyla Osman Fikri Sertkaya tarafından hazırlanmıştır (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA:
Mecdut Mansuroğlu, “Portraits: Ahmet Caferoğlu. Philologue et dialectologue turc”, Orbis, Bulletin International de Documentation Linguistique, VII/2, Louvain 1958, s. 590-593; Janos Eckmann, “Ahmet Caferoğlu’nun Eserleri”, TDED, IX (1959), s. 1-18; Omeljan Pritsak, “Zum 60. Geburtstag Ahmet Caferoğlus”, UAJ, XXXII/1-2 (1960), s. 88-89; Mehmet Altunbay, “Prof. A. Caferoğlu”, Mücâhit, sy. 30 (1960), s. 17-18; Osman F. Sertkaya, “Ahmet Caferoğlu’nun Hayatı ve Eserleri”, TDED, XVII (1969), s. 1-28; a.mlf., “Ahmet Caferoğlu”, 1972-1973 Yıllarında Emekli Olan İÜ Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyeleri, İstanbul 1974, s. 9-38; a.mlf., “Ahmet Caferoğlu’nun Ardından”, Caferoğlu ve Mansel Anma Töreni, 28 Mart 1975, Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1975, s. 9-11; a.mlf., “Türkolojiye Hizmet Edenler: Ahmet Caferoğlu”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, sy. 1, İstanbul 1987, s. 60-61; Wlodzimierz Zajaczkowski, “Ahmet Caferoğlu (1899-1975)”, Prz. Or., IV/96 (1975), s. 422; Gülen Bilgiç, “Biyografiler/Kaybettiklerimiz: Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, 17 Nisan 1899-6 Ocak 1975”, TFAY Belleten (1975), s. 195-197; Mustafa Canpolat, “Caferoğlu’nun Ardından”, TDl., XXXI/281 (1975), s. 141-143; Saadet Çağatay, “Ahmet Caferoğlu”, a.e., XXXI/282 (1975), s. 174-175; Zeynep Korkmaz, “Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu ve Mesleki Kişiliği”, Caferoğlu ve Mansel Anma Töreni, 28 Mart 1975, Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1975, s. 3-8; Fahri Ç. Derin, “Prof. Dr. Ahmed Caferoğlu (1899-1975)”, GDAAD, sy. 4-5 (1976), s. 298-300; TA, IX, 182; ML, II, 728.
Osman Fikri Sertkaya