BOĞDU

Fahreddin Boğdu b. Ali b. Kuştemir et-Türkî el-Bağdâdî (ö. 685/1286)

Türk zoologu.

Tam adı Fahreddin Ebû Saîd Boğdu b. Şerefeddin Ali b. Cemâleddin Kuştemir b. Abdullah el-Hakîm et-Türkî el-Bağdâdî’dir. 631’de (1233-34) Hille’de doğdu. Babası Hille Emîri Şerefeddin Ali, dedesi Merzübânü’l-Irak (Irak sınır beyi) Cemâleddin Kuştemir’dir. Henüz beş yaşında iken babasının ölmesi üzerine dedesinin himayesinde hilâfet sarayına çağırıldı. Halife Müstansır-Billâh oğlunun genç yaşta ölümünden dolayı Cemâleddin Kuştemir’e başsağlığı diledikten sonra onu teselli etmek için torunu Boğdu’ya hil‘at giydirdi ve onu elli süvarilik birliğe bey tayin ederek devlet ileri gelenleri arasına alınmasını emretti. Böylece Boğdu beylik eğitimi gördü; halife ve vezirlerle birlikte bulundu. Kendisi Abbâsî Devleti’nde rütbe verilen beylerin yaşça en küçüğü idi. İlhanlı Hükümdarı Hülâgû Bağdat’ı zaptettiğinde, daha önce dedesi Kuştemir’in iyiliğini görmüş olan Hârizmli bir zatın yardımıyla ölümden kurtuldu. Bir ara halifeye karşı tertiplere giriştiği yolunda iftiraya uğradıysa da iddianın asılsızlığının tesbiti üzerine hakkında işlem yapılmadı ve iftiracılar idam edildi. Otuz üç yaşında iken başına kendisini ihtiyar olarak gösteren bir minyatür koyduğu Gunyetü’l-kārî adlı kitabını Hülâgû’ya sundu. Hülâgû Boğdu’nun ak sakallı resmini görünce bunu onun gençliğiyle bağdaştıramayıp sebebini sormuş, o da İlhanlı Devleti’nde yaşayıp ihtiyarlamak istediğini söylemiş ve böylece Hülâgû’nun sempatisini kazanmıştır. Ancak pek uzun ömürlü olmamış, 23 Şâban 685 (14 Ekim 1286) Pazartesi günü elli üç yaşında iken Bağdat’ta ölmüş ve Hz. Hüseyin’in meşhedinde dedesi Cemâleddin Kuştemir’in yanına gömülmüştür.

Çocukluğunda dedesiyle sürek avlarına katılan Boğdu zamanla ava ve av kuşlarına karşı büyük bir merak duymuş ve bu merakı kendisini beyzere (doğancılık) konusunda Kitâbü’l-Kānûni’l-vâzıh fî muǾâlecâti’l-cevârih, adını verdiği kitabını yazmaya sevketmiştir. 666’da (1267) telif edilen eserin mevcut tek nüshası, Köprülü Kütüphanesi’nde (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 978) kayıtlı bulunmaktadır.

Boğdu, “Daha önce kimse beyzere ilmini benim gibi derleyememiştir” dediği eserinin başında avcı kuşlara olan sevgisinin kendini bu kitabı yazmaya sevkettiğini, eskilerin bu konuda yazdıklarını okuyup öğrendiğini ve bu bilgilere edindiği tecrübeler yanında şahsî düşünce ve görüşlerini de kattığını söylemektedir. Boğdu kitabını iki bölüm halinde düzenleyip birinci bölümde konuyla ilgili teorik bilgilerden, ikinci bölümde ise pratik kaidelerden söz etmiştir. Her iki bölüme de birer önsözle girmiş, önsözlerden sonra fihristlerini vermiş ve bölümleri sırasıyla bablara, fasıllara, kısımlara ayırmıştır. Bu yazmanın 1b-2b yaprakları arasında birinci bölümün ve aynı zamanda eserin önsözü, 2b-8b yaprakları arasında bu bölümün fihristi, 8b-82b yaprakları arasında metni, 83ª-89ª yaprakları arasında ise ikinci bölümün önsözü, 89ª-95ª yaprakları arasında bu bölümün fihristi ve 95ª-154ª yaprakları arasında da metni yer almaktadır.

Boğdu kendininkinden önce bu sahada yazılmış eserlerden Ebü’l-Ceyş Humâreveyh b. Ahmed’in (ö. 282/896) Mısır’da, Abbâsî halifelerinden Mu‘tazıdBillâh’ın nâibi iken onun adına yazdığı kitabı, İhşîd et-Türkî diye tanınan Emîr Ebü’l-Kasım b. Muhammed b. Tuğc’un (ö. 334/946) Mısır’da et-Tâi‘-Lillâh’ın nâibi iken onun adına yazdığı kitabı ve Nizâmü’l-hazreteyn diye tanınmış Kasım b. Ali b. Hüseyin b. Ebû Tâlib Nûrulmehdî b. Hüseyin ez-Zeynebî’nin Bağdat başkadısı iken el-Kavânînü’s-sultâniyye adını verip Muktefî-Liemrillâh ile oğlu Müstencid-Billâh için 556’da (1161) yazıp bitirdiği kitabı incelediğini, incelemelerinin sonucunda bunların hemen hepsinde görüş ve anlayış bakımından pek çok aykırılıklar ve tutarsızlıklar gördüğünü, bu kitaplardaki bazı yanlışlıkların ise müstensihlerden geldiğini ve bunları düzelttiğini söyler. Kitap bir hâtime ile sona ermekte ve burada yazar eserini, daha önce yazıp Gunyetü’l-kārî fî Ǿilâci’l-cevârih ve’d-devârî diye adlandırdığı kitabının müsveddelerinden kısalttığını belirterek, “Bu kitabımı kısaltmadan olduğu gibi temize çekseydim beş cilt tutardı” demektedir. Yine bu sonsözde Boğdu eserini 666 (1267) yılı içinde tam bir ayda söyleyip yazdırdığını, bir ay sonra da temize çekmeye başladığını açıklamaktadır. Mevcut nüsha, İbnü’l-Fuvatî diye tanınan Abdürrezzâk b. Ahmed b. Muhammed b. Ebü’l-Meâlî tarafından Merâga’da istinsah edilmiş ve 667’de (1268) yazarına okunmak suretiyle orijinal bir metin elde edilmiştir.

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’t-Tiktakā, el-Fahrî, Kahire 1899, s. 50; İbnü’l-Fuvatî, Telhîsu MecmaǾi’l-âdâb (nşr. Mustafa Cevâd), Bağdad 1962-65, IV/I; IV/III, 131-132;IV/IV, 702; a.mlf., el-Havâdisü’l-câmiǾa (nşr. Mustafa Cevâd), Bağdad 1351/1932, s. 104-105, 131-133, 401-403; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, Ayasofya Ktp., nr. 3014, vr. 137ª; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-enâm fî târîhi’l-İslâm, Bibliothèque Nationale, nr. 1597, vr. 108ª-b; Taşköprizâde, Miftâhu’s-saǾâde, I, 279; Keşfü’z-zunûn, I, 365; Kilisli Rifat Bilge, “İstanbul Kütüphânelerinde Bulunan Bâznâmeler”, TM, VII-VIII/2 (1942), s. 175-176; Cevat İzgi, “Türk Hayvan Bilimcisi Kuştemiroğlu Boğdu Beğ (1233-1286) ve Av Kuşlarının Bakımı Konusundaki Kitabı” HK, II/1 (1985), s. 59-71.

Cevat İzgi