BEYLEK el-KIPÇÂKĪ
(ö. XIII. yüzyıl)
Eyyûbîler ve Memlükler devrinde Mısır’da yaşayan Kıpçak Türkleri’nden bir mineralog.
Hayatı hakkında klasik biyografi kitaplarında bilgi bulunmamaktadır. Kahire’de ve muhtemelen de Hama’da yaşamıştır.
1282-1283 yıllarında Kitâbü Kenzi’t-tüccâr (ticâr) fî ma‘rifeti’l-ahcâr adlı kitabı yazdı. Bu eserin seksen sekiz sayfa tutan orijinal yazma nüshası halen Bibliothèque Nationale’de bulunmaktadır (nr. 2779). Bu nüshanın harap olan ilk sayfasında eserin adı ile “İle’s-sultân el-Melikü’l-Muiz (?) Muhyiddin Ya‘kub b. Ebî Bekr (....) b. Eyyûb rahimehümullah” şeklinde bir ithaf ibaresi okunmaktadır. Ancak eserin 4. sayfasında da “Efendimiz Hama sultanı Sultan el-Melikü’l-Mansûr Nâsırüddin Muhammed b. Sultân el-Muzaffer Takiyüddin Ömer b. Şâhinşâh b. Eyyûb’un kütüphanesine bu kitabımızla hizmet etmeyi düşündük” cümlesi yer almakta, bu durum ise kitabın kime ithaf edilmiş olduğu konusunda tereddüt uyandırmaktadır. Beylek bu eserinde İlkçağ düşünür ve bilginlerinden Hermes, Tyanalı Apollonios, Aristoteles ve Ptolemaios, müslümanlardan da Ali b. Hüseyin el-Mes‘ûdî, Bîrûnî ve Gazzâlî gibi isimler başta olmak üzere yirmi üç yazardan iktibaslar yapmıştır. Kitapta adı en çok geçen kişi, XIII. yüzyılın ilk yarısında yaşamış olan Tîfâşî adlı bir İslâm mineralogudur. Esasen Beylek kitabını Ahmed b. Yûsuf et-Tîfâşî’nin (ö. 651/1253) Ezhârü’l-efkâr fî cevâhiri’l-ahcâr (Florence 1818 [İtalyanca tercümesi ile]; Bologne 1906; Kahire 1977) adlı eserine dayandırmıştır. Bu kitaptaki plan, takdim tarzı, bölümler, bölüm başlıkları ve eski yazarlardan alınan anekdotlar Beylek’in eserinde de aynen
tekrarlanmıştır. Bununla birlikte Tîfâşî’nin eseri yirmi beş bölümden oluşurken Beylek’in kendi kitabını, onunkilere beş yeni bölüm daha ilâve ederek otuz bölüm halinde telif ettiği görülmektedir.
Beylek’in eserinde bulunan bir nottan, onun 1242-1243 yıllarında Trablus’tan Suriye’ye ve oradan da İskenderiye’ye deniz yolculuğu yaptığı öğrenilmektedir. Beylek bu seyahat sırasında çok bulutlu, yıldızsız bir gecede kaptanın bir mıknatıs iğnesini kamıştan geçirmek suretiyle haç şeklinde bir alet yapıp bunu kap içerisindeki suda yüzdürdüğünü, aletin çevresinde bir mıknatıs çubuk dolaştırıldığı zaman iğnenin bunu izlediğini, fakat çubuk çekildiği zaman kuzey-güney doğrultusunda hareketsiz kaldığını görmüş ve bunu eserinde anlatmıştır. Böylece Beylek İslâm ilim âleminde manyetik iğnenin gemi pusulası olarak kullanılışından bahseden ilk yazar olmuş, bu konuda verdiği bilgiler çeşitli Batı dillerine tercüme edilmiştir (bk. DSB, I, 533).
Öte yandan, eğer İbnü’s-Sââtî el-Horasânî’nin (ö. 627/1230) Risâle fî ‘ameli’s-sâ‘ât ve’sti‘mâlihâ adlı saatler ve nasıl kullanıldıkları hakkında bilgiler ihtiva eden ve halen Köprülü Kütüphanesi’nde (nr. 949) bulunan risâlesini 1260’ta istinsah eden Beylek adlı matematikçi ile (bk. Şeşen v.dğr., I, 483) yine İstanbul’da bulunan 668 (1269-70) tarihli bir matematik kitabındaki (bk. DSB, I, 532) eserin kendisine ait olduğunu ifade eden notun sahibi aynı adlı matematikçi Beylek el-Kıpçâkī ise, onun matematik ve tabii ilimlerin en az üç farklı alanında çalışmış olduğu anlaşılır. Ancak Kitâbü Kenzi’t-tüccâr’da baba adı Muhammed gibi okunduğu halde saatlerle ilgili yazmada Abdullah olarak geçmektedir. Bu iki ilim adamının hayatı ve çalışmaları ile ilgili tarihler bunların aynı kişi olmaları ihtimalini akla getirmekte ise de baba adları şüphe uyandırmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Carra de Vaux, Les penseurs de l’Islam, Paris 1921-26, II, 371-372; Brockelmann, GAL, I, 652; Suppl., I, 904; Sarton, Introduction, II, 780, 1072; Ramazan Şeşen v.dğr., Fihrisü Mahtûtâti Mektebeti Köprülü, İstanbul 1406/1986, I, 482-483; M. Plessner, “Baylak al-Qibjāqī”, DSB, I, 532-533; Mongia Mensia, “Un Traité inédit de Minéralogie au 13éme siècle”, IBLA, XL/140 (1977), s. 281-295; H. Suter – J. Wernet, “Ibn al-Sā‘ātī”, EI² (İng.), III, 921; E. Wiedemann, “Maghnātīs”, EI² (İng.), V, 1169.
Ferruh Müftüoğlu