BERGSTRASSER, Gotthelf
(ö. 1886-1933)
Sâmî dilleri uzmanı Alman şarkiyatçı.
5 Nisan 1886’da Oberlosa’da doğdu. Babası ve dedesi Almanya’nın Sachsen eyaletindeki Plauen şehrinin Protestan rahiplerindendi. İlk öğrenimini Plauen’de gördü. Leipzig Üniversitesi’nde meşhur müsteşrik August Fischer’den felsefe, Sâmî dilleri ve Arapça dersleri aldı (1904). Üniversiteyi bitirdikten sonra çeşitli liselerde görev yaptı. Daha sonra Leipzig Üniversitesi’nde doktorasını verdi (1911) ve Sâmî dilleriyle İslâm ilimleri sahalarında doçentlik unvanı aldı (1912). Çıktığı Ortadoğu gezisinde (1914) Anadolu, Suriye, Filistin ve Mısır’ı ziyaret etti; bu arada Suriye ve Filistin lehçelerini öğrendi. I. Dünya Savaşı sırasında Dârülfünun Edebiyat Fakültesi’nde profesör olarak görev yaptı (1915-1918). Daha sonra Berlin (1919), Königsberg (1919), Breslau
(1922), Heidelberg (1923) ve Münih (1926) üniversitelerinde Sâmî dilleri ve İslâmî ilimlerle ilgili dersler okuttu. Kahire Üniversitesi’ne misafir profesör olarak ilk gidişinde (1930) Arap dilinde nahvin gelişimi ve ikinci gidişinde ise (1932) Musul halk ağızları üzerine konferanslar verdi (nşr. Dr. Hamdî el-Bekrî ve Halîl Asâkir, et-Tetavvürü’n-nahvî li-lugati’l-ǾArabiyye, Kahire 1929, 1982). Ayrıca Almanya’da yayımlanan, şarkiyatçıların çalışmaları ile ilgili ünlü Orientalistische Literaturzeitung, Beiträge zur semitischen Philologie und Linguistik ve Orient und Antike adlı ilmî dergilerin de editörlüğünü yaptı. Şiddetli bir Nazizm düşmanı olan ve antisemitizme şiddetle karşı çıkan Bergsträsser, çok sevdiği dağcılık sporu için gittiği Alpler’in Berchtesgaden yakınındaki Watzmann tepesinde geçirdiği bir kaza sonucu kırk yedi yaşında öldü (18 Ağustos 1933).
Eserleri. Bergsträsser’in Arap ve Sâmî dilleri, Ârâmîce ve lehçeleri, Arap edebiyatı, İslâm ilimleri ve Türk dili üzerine olmak üzere başlıca dört gruba ayrılabilen eserlerinden bazıları şunlardır:
1. Die Negationen im Koran (Leipzig 1911). Kur’an’daki nefiy edatlarıyla ilgili olan eser müellifin doktora tezidir. 2. Die Geschichte des Qorāntexts. Theodor Nöldeke’nin I. cildini (Leipzig 1909), Friedrich Schwally’nin de II. cildini (Leipzig 1919) hazırladığı Geschichte des Qorans’ın III. cildidir (Leipzig 1929). 3. Hunain ibn Ishāq und seine Schule (Leiden 1913). Bu eserde, Huneyn b. İshak’ın Hipokrat ve Galen’in tıpla ilgili eserlerinden yaptığı çeviriler başta olmak üzere Grek kaynaklarından yapılan tercümeler çerçevesinde Grek düşüncesini ele almaktadır. 4. Hebräische Grammatik. Wilhelm Gesenius’un Hebräische Grammatik’i üzerine yapılmış bir çalışma olup sadece iki kısmı yayımlanmıştır (Einleitung, Schrift-und Lautlehre, Leipzig 1918, 1929). 5. Einführung in die semitischen Sprachen (München 1928). Sâmî dilleriyle ilgili olan bu eser genel bir girişten sonra Sâmî dillerini tek tek ele almaktadır. 6. Hebräische Lesestucke aus dem Alten Testament. İbrânîce bir okuma kitabıdır (1920). 7. Plan eines Apparatus criticus zum Koran (München 1930). Bir Kur’an kritiği olan bu esere Otto Pretzl tarafından Die Fortführung des Apparatus criticus zum Koran adlı bir tekmile yazılmıştır (1934). Bunlar dışındaki diğer önemli eserleri de şunlardır: Die bisher veröffentlichten arabischen Hippokrates-und Galenübersetzungen (Leiden 1912); Zum arabischen Dialekt von Damaskus (Hannover 1924); Nichtkanonische Koranlesarten im Muhtasab des Ibn Ginni (München 1933).
Ayrıca bazı kaynak eserleri de Arapça olarak neşretmiştir. İbn Hâleveyh’in Muhtasar fî şevâzzi’l-Kurǿân’ı (Ibn Hālawaih’s Sammlung Nichtkanonischer Koranlesarten, Kahire 1934) ve İbnü’l-Cezerî’nin Gāyetü’n-nihâye fî tabakāti’l-kurrâǿ adlı eseri (Das Biographische Lexikon der Koranlehrer, Kahire 1932-1935) bunlardandır. Ancak ölümü üzerine bu ikincisini talebesi Otto Pretzl tamamlamıştır.
Bergsträsser’in çeşitli ilmî dergilerde yayımlanan makalelerinden bazıları şunlardır: “Sprachatlas von Syrien und Palästina” (Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins, Wiesbaden 1915, c. XXXVIII, s. 169-222); “Das Kitāb al-Lāmāt des Ahmad b. Fāris” (Islamica, Lipsiae [Leipzig] 1924, c. I, s. 77-99); “Zur Phonetik des Türkischen nach gebildeter Konstantinopler Aussprache” (ZDMG, 1918, c. LXXII, s. 233-262. Türkçe tercümesi Türk Fonetiği adıyla ayrıca basılmıştır, İstanbul 1936); “Türkische Schattenspiele” (OLZ, 1925, c. XXVIII, s. 424-431); “Die neue Türkische Stenographie System Benaroja” (Zeitschrift des Deutschen Vereins für Buchwesen und Schrifttum, 1923, c. VI, s. 106-111); “Die Koranlesung des Hasan von Basra” (Islamica, Lipsiae 1926, c. II, s. 11-57); “Koranlesung in Kairo” (Isl., 1932, c. XX, s. 1-42; 1933, c. XXI, s. 110-140); “Verneinungs-und Fragepartikel und Verwandtes im Kur’ān” (Leipziger Semitistische Studien, Leipzig 1914, c. V, sy. 4); “Anfänge und Charakter des juristischen Denkens im Islam” (Isl., 1925, c. XIV, s. 76-81); “Zur Methodie der fiqh-Forschung” (Islamica, Lipsiae 1930, c. IV, s. 283-294); “Hunain ibn Ishāq über die syrischen und arabischen Galen-übersetzungen” (Abhandlungen für die Kunde des Morgenlandes, Leipzig 1925, c. XVII, sy. 2, s. I-XV, 1-101); “Neue Materialien zu Hunain ibn Ishāq’s Galen-Bibliographie” (Abhandlungen für die Kunde des Morgenlandes, Leipzig 1932, c. XIX, sy. 2, s. 7-108); “Die Quellen von Jāqūt’s Irsād” (ZDMG, 1911, c. LXV, s. 797-811; Zeitschrift für Semitistik und verwandte Gebiete, Leipzig 1924, c. II, s. 184-218); “Zur altesten Geschichte der kufischen Schrift” (Zeitschrift des Deutschen Vereins für Buchwesen und Schrifttum, 1919, c. II, s. 49-66).
BİBLİYOGRAFYA:
H. Ritter, “Gotthelf Bergsträßer (1886-1933) zum Gedächtnis” (İbn Hâleveyh, Muhtasar fî şevâzzi’l-Kurǿân [nşr. G. Bergsträsser] içinde), Kahire 1934, s. 1-3; İbnü’l-Cezerî, Gāyetü’n-nihâye, II, 411; Brockelmann, GAL Suppl., I, 64, 190, 198, 237, 283, 327, 328, 367, 368, 369; M. A. Palau, Catalogo de Autores de la Biblioteca (Seccion Europea), Tetuan 1953, s. 19; Ziriklî, el-ǾAlâm, II, 141; J. Fück, Die Arabischen Studien in Europa, Leipzig 1955, s. 311-312; J. D. Pearson, Index Islamicus 1906-1955, London 1958, s. 57, 58, 101, 103, 170, 174, 266, 299, 341, 471, 538, 703, 708, 726, 802, 811; A. S. Fulton - M. Lings, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London 1959, s. 106, 212-213, 319, 330, 529-530; R. Y. Ebied, Bibliography of Medieval Arabic and Jewish Medicine and Allied Sciences, London 1971, s. 81; D. Grimwood - J. D. Hopwood - J. D. Pearson, Arab Islamic Bibliography, Sussex 1977, s. 10, 86, 185; Seyyed Hossein Nasr, An Annotated Bibliography of Islamic Science, Tahran 1358/1978, II, 51, 55, 56, 70, 100, 208; K. Schwarz, Der Vordere Orient in den Hochschulschriften Deutschlands, Österreichs und der Schweiz, Berlin 1980, s. 305, 435; Necîb el-Akīkī, el-Müsteşrikūn, Kahire 1980, II, 450-451; Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ǾArabiyyetü’l-letî nüşiret fî Mısr beyne Ǿâmey 1926-1940, Kahire 1980, s. 19, 70, 102; Mîşâl Cühâ, Dirâsâtü’l-ǾArabiyye ve’l-İslâmiyye fî Ûrûbbâ, Beyrut 1982, s. 200-201; Afîf Abdurrahman, el-Cühûdü’l-lügaviyye hilâle’l-karni’r-râbiǾ Ǿaşeri’l-hicrî, Riyad 1403/1983, s. 117, 154, 196, 483, 484, 486, 490, 496; I. Wolfson, “el-Müsteşrik Gotthelf Bergstraesser”, er-Risâle, I/19, Kahire 1352/1933, s. 19-22; M. Meyerhof, “Gotthelf Bergsträsser”, ISIS, XXV (1936), s. 60-62; H. Gottschalk, “Gotthelf Bergsträsser”, Isl., XXIV (1937), s. 185-191; TA, VI, 173; M. Plessner, “Bergstraesser, Gotthelf”, EJd., IV, 622.
Cengiz Kallek