BENT &&&(بند)&&& Bent (bend) kelimesi Farsça olup Arapça’sı seddir. Bugün Türkçe’de suyu depolamak amacıyla yapılanlara baraj, kabartmak amacıyla yapılanlara bağlama denmektedir.
Bentlerin çoğunun gövdesi trapez kesitlidir ve harçlı taş duvar gibi inşa edilir. Bazı bentlerde ise kuru taş duvar örüldükten sonra arası kil gibi geçirimsiz bir malzeme ile doldurularak suyun sızmaması sağlanır. Taş dolgu ve toprak dolgu bentler de yapılmıştır. Taş dolgu olarak yapılanlarda araya killi çakıllı malzeme sıkıştırılarak sızdırmazlık sağlanır. Toprak dolgu olanlarda ise dış yüzeyler taşlarla kaplanarak dış tesirlerden korunur, geçirimsizlik yine killi kumlu toprak ile sağlanır. Feyezan sularının tehlikesizce akarsuya verilebilmesi için yapılan dolu savaklar bendin üzerinde veya dışında tertiplenir. Toprak ve taş dolgu olanlarda mutlaka bent gövdesinin haricinde yapılır. Binlerce yıldan beri yapılan bentlerde bu kaideler uygulanmış ve tecrübe kazanılmıştır. Zamanla yapım tekniğinde ve malzemede büyük gelişmeler olmuş, taş ve kireç yerine beton kullanılarak çok büyük barajlar yapılmış, toprak ve taş dolgu barajlarda da esaslar aynı kalmakla beraber yeni malzemeler ve yapım tekniği geliştirilerek dev yapılar gerçekleştirilebilmiştir.
Bilinen önemli en eski bentlerin yapılış tarihleriyle bulundukları ülkeler şunlardır: Java Bendi (m.ö. 3200, Ürdün [toprak]); Seddü’l-Kaffara (m.ö. 2600, Mısır, Vâdî Garava [toprak ve taş dolgu karışımı]); Hitit bentleri (m.ö. 1800-1200, Anadolu [kâgir]); Me’rib Bendi (Seddü’l-Arim, m.ö. 800, Kuzey Yemen [kâgir]); Urartu bentleri (m.ö. 900-700, Anadolu [kâgir]); Purron Bendi (m.ö. 700, Meksika [taş dolgu]); Kayın Bendi (m.ö. 703, Irak, Musul [kâgir]); Ecîle Bendi (m.ö. 694, Irak, Musul, [kâgir]).
Eski bentlerin çoğu dolu savak veya temel kifayetsizliğinden yıkılmış, büyük bir bölümünün de baraj gölü katı madde ile tamamen dolmuştur.
Orta Asya’dan İspanya’ya kadar uzanan bölgedeki çeşitli ülkelerde müslümanlar tarafından yapılan bentler hakkında özet bilgiler aşağıda verilmiştir. Birçok bendin yapımı Müslümanlık’tan önceki devirlere dayanmaktadır. Ancak bunlar zamanla harap olmuş ve müslümanlar tarafından yeniden yapılmıştır. Hindistan, Endonezya, Mısır, Sudan, Kuzey Afrika, Çin Türkistanı gibi ülkelerdeki bentler hakkında ise hiç bilgi bulunmamaktadır.
Afganistan’daki Bentler. 1. Sultan Mahmud Bendi. Gazneli Mahmud (999-1030) tarafından Gazne civarında XI. yüzyılın başında yaptırılmıştır. Harçlı kâgir olup uzunluğu 220 m., yüksekliği 32 metredir. Sulama amaçlıdır. 2. Bend-i Rüstem. Hâmûn gölüne akan Hilmend nehri üzerinde sulama amacıyla yapılmıştır. Timur tarafından yıktırılmış ve arkasından arazi çoraklaşmıştır. 3. Hilmend nehri üzerinde sulama amacıyla yapılmış altı bent daha vardır ki isimleri bilinmemektedir. 4. Bâbürnâme’ye göre Gazne civarında Sultan Mahmud tarafından yaptırılan üç dört bent vardır. Bunlardan Sihan Bendi harap, Serdih Bendi ise mâmur haldedir.
Arnavutluk’taki Bentler. Arnavutluk’ta Osmanlı devrinde (XVIII-XIX. yüzyıl) yapılan bentler: 1. Nokova ırmağı üzerinde Bend-i Nokova. 2. Taş ırmağı üzerinde Bend-i Riga. 3. Minguli ırmağı üzerinde Bend-i Minguli.
Fas’taki Bentler. Bû Osman Bendi. Merakeş civarında XII. yüzyılda içme suyu temin amacıyla yapılmıştır. Harçlı kâgir olup uzunluğu 105 m., yüksekliği 2 metredir.
Irak’taki Bentler (setler). Dicle ve Fırat VII. yüzyılın ortasında yatak değiştirmiş, Dicle XII. yüzyılda, Fırat ise XVI. yüzyılda bugünkü yatağına dönmüştür. 1. Mezar Seddi. Dicle’nin bugünkü yatağı üzerinde Fırat ile birleştiği Kurna’nın hemen kuzeyinde yapılmış ve yukarıya gemi geçişlerini kesmiştir. 2. Îsâ Kanalı Seddi. Bağdat civarındaki Îsâ Kanalı Fırat’tan ayrıldıktan sonra üzerine bu bent yapılarak sulama kanallarına su verilmiştir. Kaynaklar o zaman Îsâ Kanalı’ndan büyük gemilerin geçmesinin mümkün olduğunu yazmaktadır. 3. Kubbîn Seddi. Îsâ Kanalı’nın Fırat’tan ayrıldığı yerde Halife Mansûr’un yeğeni Îsâ b. Ali tarafından inşa ettirilen Kubbîn Seddi 942’de yıkılmıştır. Aynı bent Halife Müsta‘sım-Billâh (1242-1258) zamanında yeniden yapılmıştır. 4. Nemrud Seddi. Abbâsîler zamanında Sâmerrâ’nın 40 km. güneyinde Dicle üzerinde, eskiden mevcut bir bendin yerine yapılmıştır. 5. Dûr Seddi. Dicle üzerinde Sâmerrâ’nın kuzeyinde Nehrevan Kanalı’na su vermek için yapılmıştır. 6. Ebü’l-Cünd Seddi. Dicle üzerinde Sâmerrâ’nın hemen güneyinde bulunan Ebü’l-Cünd Kanalı’na su vermek amacı ile Hârûnürreşîd (786-809) zamanında yapılmıştır. 7. Uzaym (Azeym) Seddi. Kerkük’ten gelerek Cebelihemrin’den geçen ve bugünkü adı Azeym olan akarsuyun Ba‘kubâ civarında Deyâlî nehriyle birleştiği yerin üst tarafındadır. Bent 175 m. uzunluğunda ve 15 m. yüksekliğinde olup kalınlığı tepede 3 m., tabanda 15 metredir. Kesiti trapez şeklinde olan bendin su tarafı düşey, hava tarafı kademelidir. Harçlı kâgir türündedir; her iki yandan Bat Kanalı’na su verir. 8. Deyâlî Seddi. Cebelihemrin’in güney ucunda Sâsânîler devrinde mevcut olan bir bendin yerine VIII. yüzyılda Abbâsîler zamanında yapılmıştır. 9. Kantara Seddi. Nehrevan Kanalı üzerinde İskâf’ın kuzeyinde sulama suyunu kanallara verebilmek için yapılmıştır. 10. Beldey Seddi. Bağdat’ın güneyinde Deyâlî akarsuyunun Dicle ile birleştiği yerden önce Nehrevan Kanalı’na su vermek için yapılmıştır. Bu bentlerin hepsi bağlama tipindedir.
İran’daki Bentler.
A) Büveyhîler Devri (945-1055): 1. Bend-i Emîr. Adudüddevle zamanında yaptırılmıştır (aş.bk.). 2. Bend-i Feyzâbâd (aş.bk.). 3. Bend-i Tilkan (aş.bk.). 4. Bend-i Mevân. İstahr bölgesindeki bu bendin uzunluğu 66 m., yüksekliği 6 m., tepe genişliği ise 8 metredir; çeşitli yerleri onarılmıştır. 5. Bend-i Hasanâbâd. Aynı bölgededir; tamamen yıkılmış, sonra yeniden yapılmıştır. 6. Bend-i Cihanâbâd. Aynı bölgede olup uzunluğu 50 m., tepe genişliği 12 m., yüksekliği 5 metredir. Tamamen yıkılmış ve sonra kireçli olarak küçük taşlarla yeniden yapılmıştır. 7. Bend-i Derveze Gûrân. Şîraz şehrinde bulunan bu bent tamamen yıkılmıştır. 8. Bend-i Hâkiduhter. Bahtigân gölünün kuzeyinde yapılmış 875 m. uzunluğunda bir toprak benttir; taban genişliği 23 m., tepe genişliği 15 metredir. Bir menbadan beslenmektedir.
B) Gazneliler Devri (977-1040): 1. Bend-i Tûs. Horasan’da Tûs şehri civarındadır; aynı zamanda köprü olarak kullanılır. Meşhur şair Firdevsî-i Tûsî’nin kızı tarafından babasının anısına yaptırılmıştır; tamamen harap durumdadır. 2. Bend-i Şeştarâz. Horasan’da Keşmir şehrinin 25 km. kadar batısındadır. Uzunluğu 35 m., yüksekliği 25 m., kalınlığı tepede 10 m., temelde 17 metredir.
C) Türk ve Moğol Devri (1040-1506): 1. Bend-i Sâve. Vezir Şemseddin Muhammed tarafından 1280’de yaptırılmıştır. Tahran’ın 157 km. güneybatısında Karaçay üzerinde ve Sâve şehrinin 37 km. kuzeybatısındadır. Tepe uzunluğu 65 m., kalınlığı tepede 18 m., temelde 35 m. olup yüksekliği 30-35 metredir. Kalker taşları harçla örülmüştür; su tutmamaktadır. 2. Bend-i Kibâr. Kemer şeklindeki bu bent Kum şehri civarındadır. Toplam uzunluğu 55 m., yüksekliği 30 m., 28 m. yarı çapındaki kemerin merkez açısı 50º’dir. Baraj gölü dolmuştur. 3. Bend-i Tabas (veya Kûrit). Meşhed’in 300 km. güneybatısındaki Tabas civarında dar bir vadi üzerinde olup sonradan tamir görmüştür. Baraj gölü tamamen dolmuş durumdadır. Yüksek bir benttir; tepe uzunluğu 28 m., yüksekliği 65-70 m. civarındadır.
D) Safevîler Devri (1502-1722): 1. Bend-i Gorud. Tahran’ın 200 km. güneyinde, Kâşân’ın 38 km. güneybatısındadır. Baraj gölü tamamen dolmuştur. Tepe uzunluğu 100 m., yüksekliği 23 metredir. 2. Bend-i Gamsar. Kâşân’ın 30 km. güneyindedir. Harçlı duvar olarak yapılmıştır. Baraj gölü tamamen dolmuştur. 3. Pol Bend-i Hacu. İsfahan civarında olan bu bent köprü görevi de yapmaktadır; II. Şah Abbas zamanında inşa edilmiş çok güzel bir yapıdır. Uzunluğu 180 metredir. Kapaklarla su 3 m. kabartılabilir. 4. Bend-i Ahlamad. Meşhed’in 82 km. güneybatısında yer alır. Tepe uzunluğu 220 m., yüksekliği 14,30 m., kalınlığı tepede 11 m., temelde 20 metredir. 12 adet payanda ile tahkim edilmiştir. Göl hacmi 3-4 milyon m³’tür; temeli açığa çıkmıştır. 5. Bend-i Ferimân. Meşhed’in 90 km. güneydoğusunda olup II. Şah Abbas
tarafından yeniden yaptırılmıştır, tuğla kaplamalıdır. Alttaki üç köyü sulamaktadır. 6. Bend-i Kalat. Meşhed’in 90 km. kuzeyindedir. Tepe uzunluğu 74 m., yüksekliği 26 metredir. 7. Bend-i Selâmî. Meşhed’in 200 km. güneyinde Hâf (Ruy) şehri civarında olup halen haraptır. Tepe uzunluğu 24 m., yüksekliği de 24 metredir. 8. Bend-i Gülistân. Meşhed’in 30 km. kuzeyindedir; gölü tamamen dolmuştur. Kireç taşları ile harçlı örülen duvarın yüksekliği 16 metredir. 9. Bend-i Turûğ. Meşhed civarındadır; gölü tamamen dolmuştur. Kısmen çalışmaktadır. 10. Bend-i Eşref. Hazar denizinin doğu tarafında Behşehir civarındaki alçak arazidedir. Şah Abbas tarafından yaptırılmış olup ortasında bir kasır vardır. Türkmenistan’dan gelecek akınları gözetmek için bir de kule yaptırılmıştır. Çalışır durumdadır. 11. Bend-i Kazvîn. Tahran’ın 160 km. kuzeybatısında Kazvin şehri civarında Elbruz dağları üzerindedir. 12. Bend-i Darreh. Afganistan sınırına yakın Bircend şehrine 11 km. mesafededir. 50 yıl önce yeniden yapılmıştır. 13. Bend-i Ömer Şah. Bu bent de XX. yüzyılda tamir edilmiştir. Hafifçe kıvrılmış kemer şeklindedir. Hava tarafı iki payanda ile takviye edilmiştir. 14. Bend-i Abbas, Bend-i Kârdih, Bend-i Kerât. Yükseklikleri 20 m., 6 m., 6 metredir. Meşhed civarındadırlar.
Fars’taki Oğuz boyundan Salgurlu Atabegi Çavlı’nın yeniden yaptırdığı bentler: 1. Bend-i Râmgerd. Kür nehrinin üzerinde en üstteki benttir. Kür nehri yan kolu olan Pulvâr’ı da aldıktan sonra Şîraz’ın batısında bulunan Bahtigân gölüne akar. Atabeg Fahrüddevle Çavlı tarafından XII. yüzyıl başlarında tamamen yeniden yaptırılan bent bugün harap haldedir. Bu bende, Fahrüddevle Çavlı’nın adına izâfeten Fahristan da denir. 2. Bend-i Emîr. Şîraz’ın 35 km. kuzeydoğusunda Bahtigân gölüne dökülen Kür akarsuyu üzerindedir. Mervdeşt ve Kürbâl toprakları arasında yer alır; Taht-ı Cemşid’den uzaklığı yaklaşık 5 kilometredir. İlk defa Büveyhîler’den Abdüddevle tarafından yaptırılmıştır. 103 m. uzunluğunda, 15 m. yüksekliğinde olup kalınlığı üstte 7,5 m., temelde 20 metredir. Üzerine üstten itibaren 12 m. yükseklikte on üç tuğla kemere oturan bir köprü inşa edilmiştir. Kum, sâruc harcı ve büyük taşlarla yapılmıştır. Harap olmuş olan bu bent Atabeg Çavlı tarafından yeniden yapılırcasına tamir edilmiştir. 3. Bend-i Feyzâbâd. Aynı bölgede yer alır; yüksekliği 3-7 m., tepe genişliği 5-12 m. arasında değişmektedir; kireç harçlı kâgirdir. Atabeg Çavlı tarafından yeniden yaptırılmıştır. 4. Bend-i Kassâr (Kısâr). Kür ırmağı üzerinde Kürbâl’in yakınındadır. Irmak bu bentten sonra Bahtigân gölüne akar. 5. Bend-i Tilkan. İstahr (Şîraz) bölgesindedir. Uzunluğu 162 m., yüksekliği 6 m. ve kalınlığı tepede 7-8 m., temelde 16 metredir. İlk yapılan bent yıkılmış, Atabeg Çavlı tarafından su değirmenlerini döndürmek için yeniden yaptırılmıştır.
İspanya’da Endülüs Bentleri (711-1492). Buradaki bentler, Arapça es-sedden bozularak İspanyolca’ya geçen ezud ismiyle anılmaktadır. 1. Vâdilkebîr (Guadalquivir) veya Nehr-i Kurtuba Ezudu. Kurtuba’da (Cordova) Romena Köprüsü’nün (Puente Romeno) hemen altında zigzag şeklinde yapılmış, bu şekilde savak boyu uzatılarak kabarma seviyesi sınırlı tutulmuştur. 2,5 m. yüksekliğinde ve 2,5 m. kalınlığındadır. İdrîsî o devirde dört değirmeni çevirmekte olduğunu yazmaktadır. Dolapların yardımı ile yükseltilen su, su kemerleri üzerinden şehre verilmekte, aynı zamanda bent Romena Köprüsü’nün ayaklarını da korumaktadır. X. yüzyılda yapılmıştır. 2. Turia nehri üzerindeki dokuz bent. Belensiye’de (Valencia) Akdeniz’e dökülen Turia nehri üzerinde 911-976 yılları arasında III. Abdurrahman, II. Hakem ve meşhur hâcib ve vezir İbn Ebû Âmir el-Mansûr tarafından yaptırılan bu bentler kaynaktan itibaren sırasıyla şunlardır: Depuradora, Moncada, Cuart, Tormos, Mestella, Mislata, Favara, Raseanêa ve Robella. Mestella Ezudu, Turia bentlerinin beşincisidir; uzunluğu 73 m., yüksekliği 2,2 m., genişliği tepede 1,35 m., temelde 6 metredir. Kireçle moloz taşlarından yapılmıştır. Teknik bakımdan kum yıkama tertibatı gibi önemli özellikleri vardır. Mestella Ezudu’ndan sonraki dört bent ana kolları besler; yükseklikleri 2,5 metredir. Ters sifon tertibatları vardır. Diğer üç bent de birbirine benzer; bunların hepsi teknik bakımdan büyük önem taşırlar. 3. Jucar nehri üzerindeki altı bent. Turia’nın 50 km. güneyinde bulunan Jucar nehri üzerinde üç yerde bent yapılmıştır. a) Antelle Ezudu. X. yüzyılda Jucar’ın kolu Şâtıbe (Jativa) üzerine yapılmıştır. 200 m. uzunluğundadır. Jativa’nın kolları olan Albaida ve Canolesde üzerinde çok sayıda bent vardır. Bunlardan üç tanesinin müslümanlar tarafından yapıldığı tahmin edilmektedir. b) Jativa’dan 35 km. doğuda Jucar’ın Serpis ve Bernisia kolları üzerinde iki bent daha vardır. Bunlar harap olmuş fakat sonradan tamir edilmişlerdir 4. Mürsiye (Murcia) civarındaki bentler. Mürsiye’de II. Hakem devrinde (961-976) Nuevo ve Murcia ezudları yapılmıştır. Belensiye’de 23 km²’lik arazinin sulanmasına karşılık Mürsiye’de 167 km² arazi sulanır. Buradan Akdeniz’e akan Segura nehri üzerinde olan bent 130 m. uzunluğunda ve 8,5 m. yüksekliğinde, tabanda 40-50 m. genişliğindedir. Zemin çürük olduğu için taban böyle geniş alana oturtulmuştur. 5. Segura nehri üzerinde ve Mürsiye’nin 35 km. doğusunda yer alan Orihuela şehri civarında sekiz bent bulunmaktadır. a) Beniel Ezudu. Orihuela’nın 8 km. yukarısındadır; 20 km²’lik araziyi sular. b) İkinci bent hemen onun altındadır. c) Orihuela’nın yanında dört bent daha vardır ve geniş bir sulama şebekesini besleyip dört dolabı döndürürler. Üç tanesi suyu yükselttiği için sulama şebekesinin bir parçasıdır; diğer bent ise değirmen çalıştırmak için yapılmıştır. 6. Granada Ezudu. Vâdilkebîr’in bir kolu olan Genil’e Sierra dağlarından gelerek katılan Darro akarsuyu üzerindedir. 1248’de yapılan Elhamra Sarayı’nın bahçesindeki fıskıyelerin sularını temin eder, saraydan 10 km. yukarıdadır. Moloz taşlarından yapılmış, harçla örülmüştür. Dış yüzeylerin kesme taşlarla kaplı olup olmadığı bilinmemektedir; yüksekliği 2 m., kalınlığı 3,60 m. ve uzunluğu 11 metredir. 7. Novelda Ezudu. Orihuela’nın 30 km. kuzeyinde Rio Vinala’nın güneyindeki Novelda kasabasında yapılmıştır. Çeşitli menbaları toplayan bu bent 210 m. uzunluğunda, tepede 2 m., temelde 4,5 m. kalınlığındadır. XVII. yüzyılda da yeniden yapılmıştır. 8. Elche Ezudu. Novelda’nın 15 km. aşağısında 500 yıl müslümanların elinde kalan Elche kasabasındadır. X. yüzyılda yapılmıştır.
9. Granada’da Genil Ezudu. Genil’in menbalarını toplayan ve kanallara su veren bu bent Granada’dan 8 km. uzaktadır. XVII. yüzyılda harap durumda idi; uzunluğu 32 m., kalınlığı 3,2 m. ve yüksekliği 1 metredir. 10. Darro Ezudu. Genil üzerinde olan bu bent XIII. yüzyılda yapılmıştır. 11. Genil üzerinde üç bent daha bulunduğu biliniyorsa da isimleri tesbit edilememiştir.
Orta Asya ve Güney Kazakistan’daki Bentler. 1. Sultan Bendi. Merv ovasında Murgab nehri üzerindedir. Büyük Selçuklu Sultanı Sencer (1118-1157) tarafından sulama amacıyla yaptırılmış, XIV. yüzyılda Timur tarafından tahrip edilmiştir. 2. Abdullah Han Bendi. Buhara’ya doğru akan ve Altay dağlarından kaynaklanan Zerefşân nehri üzerindeki çeşitli bentlerden biridir. 3. Aşağı Zerefşân üzerindeki Akderya ve Karaderya bentleri hakkında fazla bilgi yoktur. Bunlar her sene tamir edilir veya yenilenir cinsten muvakkat bentlerdir. 4. Zerefşân vadisinde yapılan bağlamalardan mahmuz şeklinde olanlara “şişbend”, sabit bağlamalara “kurbend”, kapaklı hareketli bağlamalara “miştak” denir. Bu bağlamalardan ileri teknikle sulama yapmak için Semerkant civarında çok sayıda inşa edilmiştir. 5. Fergana civarındaki bağlamalar. Bu civarda suyu kabartıp toplamak ve sulama yapmak amacıyla çeşitli bentler inşa edilmişse de bunların isimleri hakkında bilgi yoktur. 6. Otrar’daki (Fârâb) bağlamalar. Semerkant’ın 350 km. kadar kuzeyinde Siriderya’nın sağ sahilinde yer alan Otrar Kazak hanlarının başşehri olmuştur. Sağ sahilde Ahmed Yesevî’nin doğduğu Yesi şehri bulunur. Ahmed Yesevî’nin türbesine ait vakıfnâmede Siriderya’nın ana koluna ait bir barajdan bahsedilmektedir. 7. Yedi nehir bölgesindeki bağlamalar. Balkaş gölüne akan nehirler üzerinde sulama amaçlı çeşitli bentler yapılmıştır. XXII. yüzyıllarda Karahanlılar devrinde İli nehrinden 250.000 hektar arazinin sulandığı bilinmektedir. 8. Siriderya üzerindeki bağlamalar. Aşağı Siriderya üzerinde sulama amacıyla çeşitli bağlamalar, Caniderya civarında da sabit veya yarı sabit bağlamalar inşa edilmiştir. 9. Amuderya üzerindeki bağlamalar. Abbâsîler devrinde Amuderya üzerinde 400-500 kilometrelik bir bölgede sulama amacı ile çok sayıda bağlama yapılmıştır; fakat bunların isimleri tam olarak bilinmemektedir. 10. Hârizm’in eski başşehri Kât ve sonraki başşehri Cürcâniye (Ürgenç) civarındaki kanallara su almak için de çeşitli bağlamaların yapıldığı bilinmektedir. Hazaray, Hîve, Madra, Kât gibi yerlerde toplam sekiz bağlama yapılmıştır.
Suriye’deki Bentler. 1. Beredâ Seddi. Emevîler devrinde, dağlardan gelerek çöle akan Beredâ nehri üzerinde bir baraj yapılmıştır. Romalılar devrinden kalan su sistemi ortadan kalkmış; bu baraj sonradan yeni bir sistemle inşa edilmiştir. 2. Sukayrülabbas Seddi. Nusaybin’den güneye doğru akan Çağ-çağ (Hirmâs) nehrinin Habur’un kolu ile birleştiği yerdedir. X. yüzyılda müslümanlar tarafından yapılan bu barajdan Sâmerrâ’nın kuzeyinde Dicle’ye bitişen Sarsar akarsuyuna da su verilmekte idi. Baraj XIII. yüzyılda yıkılınca Sarsar’a su gitmez oldu.
Suudi Arabistan’daki Bentler. Bu bölgedeki bentler Hayber, Medine ve Tâif bölgelerindedir. Bu bentlerin hepsinin İslâmiyet’in ilk devirlerine ait olduğu sanılmaktadır.
A) Hayber Bölgesindeki Bentler. 1. Seddü’l-Haşkuk. Hayber, Medine’nin 150 km. kuzeyinde, 1000 m. yüksekliğinde bir yerleşim merkezidir. Seddü’l-Haşkuk Hayber’in birkaç kilometre doğusunda Hayber vadisinde olup yüksekliği 2 m., tepe uzunluğu 130 metredir. Yapılış zamanı tam olarak bilinmemektedir. 2. Seddü’l-Hasid. Hayber’in 14 km. kadar güneyinde Garas vadisi üzerindedir. 1974-1975 yıllarında tamamen beton olarak tamir edilmiştir. İlk şekli 6 m. yüksekliğinde, 40 m. uzunluğunda bir nevi taş dolgudur; sızdırmazlığı ince malzemeler doldurularak sağlanmıştır. 3. Seddü’l-Kusaybe. Hayber civarındaki en önemli benttir. Hayber’in 30 km. güneyinde Kasrü’l-Bint civarında Vâdîsilsile üzerindedir. Kemer şeklinde yapılmış olup boyu 205 metredir. Bugün yalnız 160 metrelik bölümü durmaktadır. Kademeli yapılmıştır. Yüksekliği 30 metredir. Tepede ayrıca bir yükseltme duvarı bulunmaktadır; çok büyük bir benttir. 4. Seddü’z-Zeydiyye. Hayber’in kuzeyinde bulunan bu bent oldukça küçüktür. 25 m. uzunluğunda, 8 m. genişliğinde ve 4 m. yüksekliğindedir. Harçsız taşlardan yapılmıştır; hava tarafının yüzeyi düşey, su tarafının ise kademelidir. Kûfî kitâbelerinden VIII veya X. yüzyılda yapıldığı anlaşılmaktadır.
B) Medine Bölgesindeki Bentler. 1. Seddü’l-Akūl. Medine’nin 25 km. doğusunda Vâdiunnaîman üzerinde yer alır; orta bölümü yıkılmış olup harap vaziyettedir. Yüksekliği 25 m. olarak verilmektedir. 2. Seddü’l-Akīk. Medine’nin 15 km. güneyinde Vâdîbitân’da 8 m. yüksekliğindeki bir bent kalıntısıdır. Diğer boyutları hakkında bilgi yoktur.
C) Tâif Bölgesindeki Bentler. 1. Seddü Selebe. Bu bent Tâif civarındadır; 80 m. uzunluğunda, 9 m. yüksekliğinde, 7,3-9,6 m. tepe genişliğindedir. Orta bölümü tamamen yıkılmıştır. Büyük taşlardan yapılmış olan bendin su tarafı sıvanmak suretiyle geçirimsiz hale getirilmiştir. Ayrıca tepe kısmı da sıvanmış olan bendin üstünden suyun taşmasına karşı tedbir alınmıştır. Topladığı su hacmi 75.000 m³’tür; ancak bu hacmin önemli bir bölümü kum ve çakıl ile dolmuştur. 2. Seddü’l-Arda. Vâdîliyye’nin bir yan kolu olan Vâdîarda üzerinde
çeşitli bentler yapılmıştır. Bunların ilki Seddü’l-Arda veya Seddü’l-Arad’dır. 315 m. uzunluğundaki bentten yalnız 15 metrelik bir bölüm kalmıştır. Bent 5,5 m. yüksekliğinde olup, taban genişliği 8 m., tepe genişliği ise 4,6 metredir. Bu bent de taşlarla yapılmış ve harç kullanılmıştır. Yapılış tarihi hicrî VIII. yüzyıl sonlarıdır. 3. Seddü’l-Lusb. Vâdîarda üzerindeki ikinci bent olan Seddü’l-Lusb birinciden 3 km. kuzeybatıdadır. 85 m. uzunluğunda, 5,5 m. yüksekliğinde ve 2,5 m. tepe genişliğinde olup ortasındaki 5 metrelik bölümün dışında kalan yerleri sağlamdır. Planda “Z” şeklinde yerleştirilmiştir. Bent harçsız taş duvar olarak yapılmıştır. Kademesiz biçimde yukarı doğru incelmektedir; gölü dolmuştur. Burada bulunan seramik parçalarından bu bendin İslâm’ın ilk devrinde yapıldığı anlaşılmaktadır. 4. Seddü’d-Dervîş. Vâdîarda üzerindeki en büyük benttir. Uzunluğu 150 m., yüksekliği 10 m. ve taban genişliği 11,5 metredir. İki ayrı harçsız taş duvarın arası küçük taşlar ve kil ile doldurularak yapılmıştır. Su tarafındaki duvar altı defa, her 1,5-1,7 metrede 20 santimetrelik kademeler teşkil ederek incelmektedir. Göl dolmuş vaziyettedir. Kitâbesindeki kûfî yazı okunamamakta ise de İslâmî devirde yapıldığı kesindir. 5. Seddü Sa‘b. Vâdîarda üzerindeki dördüncü benttir. Uzunluğu 150 m., yüksekliği 2 m., genişliği 4 metredir. Harçsız duvar olarak yapılmıştır; halen çok küçük bir bölümü durmaktadır. Tabandaki kanalın bir dolu savak mı, yoksa bir sulama kanalı mı olduğu belli değildir. Doğu tarafındaki kitâbe okunamaz haldedir; İslâmî devirde yapılmıştır. 6. Seddü’s-Seysid (Sâysid). Tâif’in 10 km. kuzeydoğusundaki bir vadi üzerinde olup uzunluğu 58 m., yüksekliği 8,5 m. ve tepe genişliği 4 metredir; sağlam olarak durmaktadır. Baraj gövdesi dış tarafta daha iri taşlardan yapılmıştır ve gittikçe daralan altı kademeden teşekkül etmektedir. Kademeler arasında 25 cm. fark vardır. 500.000 m³’lük hazne hacmi tamamen dolmuştur. Muâviye zamanında 58 (677-78) yılında Abdullah b. Sahr tarafından yaptırılmıştır. 7. Seddü’s-Semellekî. Tâif’in 20 km. güneyinde Vâdîliyye üzerinde bulunmaktadır. 200 m. uzunluğunda, 10 m. yüksekliğinde ve 10 m. tepe genişliğindedir. Su tarafında yapılan 7 m. derinliğindeki sondaj ile temel seviyesine erişilememiştir. Hava tarafı kademeli olarak incelmektedir. Su tarafı iri taşlarla harçla örülmüş ve yine harçla sıvanmıştır. Hazne hacmi 500.000 m³’tür ve hemen hemen tamamen dolmuştur. Üzerindeki kûfî kitâbe okunamamakta, fakat VII. yüzyılın sonunda yapıldığı kanaatine varılmaktadır. 8. Seddü’l-Kusaybe. Aynı vadideki üç bentten biridir. Harçsız duvar olarak kademeli yapılmıştır; uzunluğu 85 m., yüksekliği 11,5 m., tepe genişliği 4 m. ve taban genişliği 7 metredir. Yanlardaki bölümü ayaklar vasıtasıyla takviye edilmiştir. Buna rağmen kesit kalınlığı yeterli olmadığından ortadaki 13 metrelik bir bölümü yıkılmıştır. Bendin kuzeyi 2 m. genişlik ve 2 m. yükseklikteki 16 m. uzunluğunda bir duvarla takviye edilmiştir. 9. Seddü’s-Selâme. Bu vadideki ikinci benttir. Uzunluğu 50 m., yüksekliği 5,2 m. ve tepe genişliği 2,7 m. olup bu bölgedeki küçük bentlerdendir. Büyük bir bölümü yıkılmış ve baraj gölü tamamen dolmuştur. Bende sonradan bazı eklemeler yapılmıştır. Harçsız duvar olarak inşa edilmiş, araları ince malzeme ile doldurulmuştur. 10. Seddü Ümmi’l-Bakara. Vâdîliyye’deki üçüncü benttir. Seddü’l-Kusaybe’nin doğusunda 1 km. uzaklıktadır. Uzunluğu 63 m., yüksekliği 5,2 m., tepe yüksekliği 4,2 metredir. Bu bent de talveg bölümünden yıkılmıştır. Harçsız duvar şeklinde inşa edilmiştir; feyezan kontrolü ve sulama amacı ile yapıldığı sanılmaktadır. 11. Seddü’l-Akreb. 113 m. uzunluğunda, 4 m. yüksekliğinde ve 5 m. genişliğinde olan bu bent de harçsız duvar şeklinde ve arasına ince malzeme doldurularak yapılmıştır. Bentte yan cenah duvarları ve sulama tertibatı mevcuttur. 0,8x0,5 m²’lik bir kuyu üzerinden dört seviyeden su alınabilmektedir. Barajın gölü tamamen dolmuş fakat kendisi yıkılmamıştır. 12. Seddü’s-Sidâd. Uzunluğu 110 m., yüksekliği 4 m., tepe genişliği 2,8 m., taban genişliği ise 9,5 metredir. Harçsız duvar olarak yapılmış, araya ince malzeme doldurulmuştur. Hava tarafı iki kademede inceltilmiş, yan taraflarda kırık hatlarla gösterilen cenah duvarları yapılmıştır. Orta bölümü yıkılmış, baraj gölü dolmuştur. Mevcut kitâbelerden yapılış tarihinin II. (VIII.) yüzyıl içinde olduğu anlaşılmaktadır. 13. Seddü Dâmâ. Tâif’in 170 km. güneydoğusunda Vâdîdâmâ üzerindedir. Etrafı yüksek dağlarla çevrilidir. Uzunluğu 140 m., yüksekliği 10 m., tepe genişliği 5 m., taban genişliği 7,5 metredir. Harçsız duvar olarak inşa edilmiş ve taşların arası ince malzeme ile doldurulmuştur. Hava tarafı duvarı beş kademe ile inceltilmiştir. Kademeler 0,5-1,7 metrede 0,20 m. azaltılarak devam etmektedir. Su tarafı küçük bloklarla, hava tarafı büyük bloklarla örülmüştür. Sonradan bendin tepesine küçük bir duvar yapılmıştır. Orta bölümü tamamen yıkıktır.
Türkiye’deki Bentler. Türkiye sınırları içerisinde müslümanlar tarafından yapılan bentleri Osmanlılar’dan önce ve Osmanlı devri olmak üzere iki ayrı bölümde incelemek mümkündür. Osmanlılar’dan önce yapılmış olanlar hakkındaki bilgilerimiz çok eksiktir.
A) Osmanlılar’dan Önce Yapılan Bentler. 1. Anadolu Selçuklu Bentleri. Anadolu Selçukluları, Dânişmendliler, Mengücükoğulları ve Artukoğulları devirlerinde çok önemli yapılar inşa edilmiş olmasına rağmen bent kalıntılarına rastlanmamaktadır. Hasankeyf ve Malabadi köprüleri gibi serbest açıklıkları 40 metreye erişebilen köprüleri yapan Artukoğulları’nın bent yaptıkları hakkında bilgimiz yoktur. Ancak Konya civarında iki bendin mevcut olduğuna dair tesbit yapıldığı ve bazı kayıtların bulunduğu ileri sürülmektedir. Bu iddiaya göre Alâeddin Keykubad, Başarakavak köyünden çıkarak Fındıklı ve Telkilik pınarlarının
da katılması ile çoğalan suyu toplayıp Konya’ya götürmek için bugünkü Altınapa Barajı’nın gölü içerisindeki bölgede bir bent ile bugün Sille Barajı gölü içerisinde kalan diğer bir bent yaptırmıştır. 2. Van’da Urartular zamanından kalan bentler arasında Faruk Bendi ayrı bir karakter taşıdığından bu bendin Selçuklular veya Osmanlılar zamanında yeniden yapılmış olması ihtimali kuvvetlidir. Nitekim temeldeki ahşap ızgaralardan alınan örnekler üzerinde yapılan c-14 deneyleri 1800 tarihini vermiştir.
B) Osmanlılar Devrinde Yapılan Bentler. Osmanlılar devrinde bugünkü Türkiye sınırları içerisinde yapılan bentlerin en önemlileri İstanbul’dadır. Bunlardan III. Ahmed tarafından Cebeköy deresi üzerinde yaptırılan iki bent tamamen yıkılmış olup bugüne yalnız temelleri kalmıştır. İstanbul’da Kanûnî devrinden 1900’e kadar yapılan dokuz bent sağlam olarak durmakta ve bugün dahi şehre su vermektedir.
1. İstanbul’un kuzeyindeki Belgrat ormanları içerisinde Kırkçeşme sistemine ait dört bent vardır. a) Büyük Bent. İlk yapılışı Geç Roma devrindedir (muhtemelen 390). Kırkçeşme tesisleri yapılırken Kanûnî Sultan Süleyman tarafından 1554-1563 yılları arasında yeniden yaptırılmış veya tamir ettirilmiştir. Yıkılması üzerine 1724’te III. Ahmed tarafından yeniden yaptırılmış, 1748’de I. Mahmud bendi tamir ettirip yükseltmiştir. 1900’de II. Abdülhamid zamanında bir kademe daha ilâve edilerek yükseltilmiş ve hazne hacmi arttırılmıştır. b) Karanlık Bent. II. Osman tarafından 1620’de inşa ettirilmiştir. c) Ayvat Bendi. 1765 yılında III. Mustafa tarafından yaptırılmıştır. d) Kirazlı Bent. 1818’de II. Mahmud tarafından inşa ettirilmiştir.
2. Taksim sistemi içerisindeki üç bent ise Bahçeköy’dedir. a) Topuzlu Bent. 1750’de I. Abdülhamid tarafından yaptırılmış, 1786’da Cezayirli Gazi Hasan Paşa tarafından yükseltilmiştir. b) Vâlide Bendi. III. Ahmed’in annesi Mihrişah Sultan tarafından 1796’da inşa ettirilmiştir. c) Sultan Mahmud Bendi. 1839’da II. Mahmud tarafından yaptırılmıştır.
3. I. Elmalı Bendi. Anadolu tarafının suyunu temin amacıyla 1891-1893 yılları arasında II. Abdülhamid tarafından yaptırılmıştır.
4. Şamlar Bendi. Küçükçekmece’nin kuzeyinde, Şamlar köyünün üst tarafında Baruthâne’nin su ihtiyacını karşılamak amacıyla 1828’de II. Mahmud tarafından yaptırılmıştır.
Diğer Bazı Önemli Bentler.
Pakistan’da Yapılan Bent. İndus nehrinin kolları üzerinde Haydarâbâd civarında içme suyu temini amacı ile yaptırılan Hüseyin Bendi 1575’te inşa edilmiştir. Bu bent bir toprak barajdır. Yüksekliği toprak bentlere göre çok büyük olup 23 m., tepe uzunluğu da 1600 metredir.
Kudüs’te Yapılan Bentler. 1. Kudüs’ün 10 km. kadar güneyinde Beytülahm’de XIII. yüzyılda yapılan Süleyman Bendi bir toprak barajdır. Boyutları hakkındaki bilgiler eksiktir. Kudüs’ün içme suyunu temin etmek amacıyla inşa edilmiştir. 2. Kudüs’te Kanûnî Sultan Süleyman devrinde yapılan (1536) Sultan Bendi içme suyu amacıyla kurulmuştur. Harçlı kâgir bentlerdendir; boyutları hakkındaki bilgiler eksiktir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn-i Belhî, Farsnâme, Şîraz 1343 hş./1964, s. 161-162, 210-211; G. Le Strange, The Lands of the Eastern Caliphate, Cambridge 1930, s. 13-90, 101-127, 277, 382-489; N. Smith, A History of Dams, New Jersey 1972, s. 76-81, 90-101; Majeed Khan-Ali al-Mughannam, “Ancient Dams in the Ta’if Area 1981 (1401)”, Atlâl, VI/3, Riyad 1982, s. 125-135; V. Shtyilla, Monumentet, 1, Tirana 1978, s. 151-162; Mehdi Halıcı, “Konyada İlk Yapılan Bend” Yeni Meram Gazetesi, 8.6.1982; 11.6.1982; 12.7.1982; H. Fahlbusch, “Alte Talsperren im Gebiet Königreich Saudi Arabien”, Historische Talsperren, Stuttgart 1987, s. 199-221; F. Hartung, “Die Geschichte der alten Staumaer bei Assuan”, a.e., s. 445-464; a.mlf. - Gh. R. Kuros, “Historische Talsperren in Iran”, a.e., s. 221-275; Kâzım Çeçen, “Seldschukische und Osmanische Talsperren”, a.e., s. 275-297; a.mlf., Mimar Sinan ve Kırkçeşme Tesisleri, İstanbul 1988, s. 1-240; José A. Fernandez Ordonêez, Catálogo de moventa Presas y Azudes Espanoles anteriores a 1900 Bibliotece Cehopu, Madrid 1984; Sâmî Hamas es-Sakkār, “Seddü MuǾâviye fi’t-Tâǿif”, ed-Dâre, XI/2, Riyad 1985, s. 23-44; Dihhudâ, Lugatnâme, XVIII, 208; XXI, 316.
Kâzım Çeçen