BALDIRZÂDE MEHMED EFENDİ
(ö. 1060/1650)
Osmanlı müderris ve kadısı, Ravza-i Evliyâ’nın müellifi, şair.
Bursa’da doğdu. Tokatlı Ali Dede’nin torunu ve Bursa Ulucami vâizlerinden Mustafa Efendi’nin oğludur. İyi bir tahsil gördü. 1594’te Arapzâde Abdürraûf Efendi’den
mülâzım oldu. 1601-1634 yılları arasında sırasıyla Bursa Molla Fenârî, Lala Şahin Paşa, İstanbul Dâvud Paşa, Bursa Yıldırım Bayezid, İstanbul Ayşe Sultan, Sahn-ı Semân, Bursa Sultaniye ve Üsküdar Vâlide Sultan medreselerinde müderrislik yaptı. 1634 yılı sonlarında Üsküdar, bir yıl kadar sonra da Mekke kadılığına tayin edildi. 1639 Mayısında emekliye ayrılan Baldırzâde’ye arpalık* olarak Yenişehir kazası verildi. Emeklilik döneminde de Bursa Yıldırım Han Medresesi’nde müderrislik yaptı. 12 Receb 1060’ta (11 Temmuz 1650) vefat etti. Bursa’daki Abdal Mehmed Camii hazîresinde babasının yanına gömüldü. Vefatına şair Âsımî, “Kerem-i Hakk’a mukarin ola Baldırzâde” mısraı ile tarih düşürmüştür.
Fıkıh, tarih, tabakat konularında eserleri bulunan Baldırzâde Mehmed Efendi, Selîsî mahlasıyla şiirler de yazmıştır. Rızâ Efendi, Tezkire’sinde “nevbahar” redifli bir gazelini örnek olarak vermektedir. Şiirlerinin bir divan halinde toplandığına dair kayıtlar varsa da henüz bir nüshasına rastlanmamıştır.
Eserleri. 1. Ravza-i Evliyâ. Bursa’da yaşayan âlim, şeyh ve şairlerin hayat hikâyelerini ihtiva eden bu eser, Türk edebiyatı tarihinde kendi türünün ilk ve en iyi örneklerindendir. Eserde Emîr Sultan’dan (ö. 833/1429-30) müellifin zamanına kadar yaşamış 200’den fazla şahsın biyografisi bulunmaktadır. 1059 (1649) yılında tamamlanan eserin adı Şeyhülislâm Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi tarafından konulmuş ve bu isim ebced hesabıyla kitabın yazılış tarihine uygun düşmüştür. Eserinin sonunda müellif babasından ve kendisinden de söz etmektedir. İstanbul Kütüphaneleri Tarih Coğrafya Yazmaları Katalogu’nda sekiz nüshası gösterilmiş olan Ravza-i Evliyâ’nın İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi (TY, nr. 2556) ile Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi’nde (Orhan Kitapları, nr. 1018/1) ve daha birçok yerde yazma nüshaları vardır. Vefeyât-ı Baldırzâde adıyla da anılan eserin zeyillerinden ilki ve en önemli olanı, Bursalı İsmâil Belîğ’in yazdığı Güldeste-i Riyâz-ı İrfân ve Vefeyât-ı Dânışverân-ı Nâdiredân’dır. 2. Hâşiye Ǿalâ Şerhi’s-Seyyid Ǿale’l-Miftâh. Ebû Ya‘kūb Sekkâkî’nin kaleme aldığı Arap diline ait Miftâhu’l-Ǿulûm adlı eserin belâgat kısmına Seyyid Şerif Cürcânî’nin yazdığı şerhin hâşiyesidir. Süleymaniye (Cârullah, nr. 1786; Fâtih, nr. 4579) ve Topkapı Sarayı Müzesi kütüphanelerinde (III. Ahmed, nr. 1713) nüshaları vardır. 3. Hâşiyetü’l-eşbâh. Kaynaklarda adından söz edilen bu eserin nüshasına rastlanmadığı gibi mahiyeti hakkında da bilgi bulunmamaktadır. 4. Târîh-i Mekke. 1046-1047’de (1637-1638) Mekke kadısı iken yazdığı bu eserin bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndedir (Revan, nr. 20/II). 5. Fezâil-i Mekke-i Mükerreme. 6. Fezâil-i Medîne-i Münevvere. Bu iki eserin Fezâil-i Haremeyn adlı bir yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Esad Efendi, nr. 3563/I). 7. Binâ-yı Kâ‘be’ye Dâir Risâle. Mekke kadısı iken yazdığı bu eserin nüshası bilinmemektedir. 8. Cevâmiu’l-meşâyihîn. Kaynaklarda sadece adı belirtilen bu eser henüz ele geçmediği gibi mahiyeti hakkında da bilgi bulunmamaktadır. 9. Kitâbü’s-Sak (صك). Kütüphane kataloglarında Sukûk (صكوك) adıyla da rastlanan ve hukukî yazışma usul ve örneklerini gösteren bu eser, bir kayıttan öğrenildiğine göre (bk. Gölpınarlı, II, 278) bir mukaddime, on bab ve bir hâtimeden ibaret olup sahasında çok değerli bir eserdir. Süleymaniye Kütüphanesi’nde nüshaları bulunmaktadır (Hacı Mahmud Efendi, nr. 1033/1; Esad Efendi, nr. 933/1). Baldırzâde’nin ayrıca Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Hacı Mahmud Efendi, nr. 2673/35) Eşrefoğlu Menâkıbı adlı bir eseri görülmektedir ki bunun Ravza-i Evliyâ’nın bir parçası olması muhtemeldir.
BİBLİYOGRAFYA:
Baldırzâde, Ravza-i Evliyâ, Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Orhan Kitapları, nr. 1018/1; Seyyid Mehmed Rızâ, Tezkire, İstanbul 1316, s. 48-49; Belîğ, Güldeste, s. 346-349; a.mlf., Nuhbetü’l-âsâr, s. 210; Şeyhî, Vekāyiu’l-fuzalâ, I, 187-188; Ayvansarâyî, Mecmûa-i Tevârîh, s. 238; Sicill-i Osmânî, IV, 164; Osmanlı Müellifleri, I, 257-258; TCYK, s. 704-707; Gölpınarlı, Katalog, II, 278; M. Tayyib Gökbilgin, “Bursa’da Kuruluş Devrinin İlim Müesseseleri, İlim Adamları ve Bursa Tarihçileri Hakkında”, Necati Lugal Armağanı, Ankara 1968, s. 271-272; Babinger (Üçok), s. 210-211; Abdulkerim Abdulkadiroğlu, Bursalı İsmail Beliğ, Ankara 1985, s. 87-88.
Abdülkerim Abdülkadiroğlu