BAHADIR
Altay dillerinde “yiğit, kahraman, cengâver” anlamında kullanılan bir isim ve unvan.
Moğolca’da bagatur veya ba’atur; Farsça ve Urdu dilinde bahâdır; Çağatay, Kırgız, Kazak ve Başkırt lehçelerinde batur, batır, matur; Çuvaşça’da pattar, Uygurca’da patır şeklinde geçmektedir. Kalmuklar kelimeyi bâtr biçiminde telaffuz ederler. Macarca’da bator (XI. yüzyıl) olarak görülen bu kelime Anadolu Türkçesi’nde “yiğit” mânasında bahadır şeklinde kullanılmaktadır.
Kelimenin aslının nereden geldiği kesin olarak belli değilse de Türkçe ve Moğolca’da birlikte kullanıldığı görülmektedir. Pelliot kelimenin Türkler’e Avarlar’dan geçtiğini ileri sürerken A. Stein’in Tun-Huang’dan getirdiği Orhun alfabesiyle yazılı bir parçada da bu isme rastlanmıştır.
Çin tarihinde unvan olarak VII. yüzyılda mo-ho-to şeklinde görülen bu kelimeye 927’de Proto Bulgarlar’da alobogatur biçiminde rastlanır. Marguart’a göre Alobogatur adlı reis Alp Bagatur’dan başkası değildir. Kelime Moğolca’dan Rusça’ya bagatur, buradan da Leh diline bahatır şeklinde geçmiştir.
Moğol Hükümdarı Cengiz Han’ın maiyetinde bahadır unvanını taşıyan bir seçme kahraman grubunun varlığı bilinmektedir. Bahadırı resmî unvan olarak kullanan ilk hükümdar İlhanlı Ebû Saîd Bahadır Han’dır. Ebû Saîd, Moğol emîrlerinin çıkardığı büyük bir isyanı bizzat savaşarak bastırdığı için bu unvanı almış ve daha sonraki bütün resmî vesikalarda Bahadır unvanıyla zikredilmiştir. Cengiz geleneklerini sürdüren Celâyirliler, Timurlular, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safevîler, Bâbürlüler ve Hindistan’da hüküm süren diğer Türk devletleri ile Hârizm, Mâverâünnehir, Doğu Türkistan’daki çeşitli Türk hânedanları ve Moğol kültürünün etkisinde kalan Memlüklü emîrleri de bahadır unvanını kullanmışlardır. Kazak-Kırgızlar’da son zamanlara kadar bu kelime unvan olarak batır şeklinde geçmiştir. Anadolu Türkleri’nde ise bu kelimeye unvan olarak değil sadece şahıs adı olarak rastlanmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
M. Quatremère, Histoire des Mongols de la Perse, Paris 1836, s. 307 vd.; J. Marquart, Osteuropäische und Ostasiatische Streifzüge, Leipzig 1903, s. 150; B. Y. Vladimirtsov, Moğolların İçtimaî Teşkilâtı (trc. Abdülkadir İnan), Ankara 1944 → 2. bs. Ankara 1987, s. 114, 124, 145, 201; Doerfer, TMEN, II, 366-377; Räsänen, Versuch, s. 55, 65; V. Thomsen, “Dr. M. A. Stein’s manuscripts in Turkish “Runic” script from Miran and Tun-Huang”, JRAS, IV (1912), s. 181-227; M. Fuad Köprülü, “Bahadır”, İA, II, 216-219; D. Sinor, “Bahadur”, EI² (İng.), I, 913.
Orhan F. Köprülü