AZÎMÂBÂDÎ

العظيم آبادي

Ebü’t-Tayyib Muhammed Şemsü’l-Hak b. Emîr Alî ed-Diyânüvî el-Azîmâbâdî (ö. 1857-1911)

Hindistanlı hadis ve fıkıh âlimi.

Zilkade 1273’te (Temmuz 1857) Azîmâbâd’da (Patna) doğdu. İlk tahsilini burada yaptı. 1875’te Leknev’e giderek bir yıl Fazlullah b. Ni‘metullah el-Leknevî’nin derslerine devam etti. Ardından Muradâbâd’a geçti. 1878’e kadar Beşîrüddin el-Osmânî el-Kannûcî’den ders okudu. Daha sonra Delhi’ye giderek devrinin en büyük hadis âlimlerinden Nezîr Hüseyin ed-Dihlevî’nin derslerini takip ederek ondan hadis rivayet etti. Bir ara memleketine döndü ve 1302’ye (1884-85) kadar orada kaldı. Ardından tekrar Delhi’ye gidip yine Şeyh Nezîr Hüseyin’den Kur’an, tefsir ve hadis okudu. Bu arada Hüseyin b. Muhsin es-Sub‘î el-Ensârî’nin derslerine de devam ederek ondan da hadis rivayetinde bulundu. Delhi’deki tahsilini tamamladıktan sonra memleketine dönen Azîmâbâdî bir taraftan hadis öğretimiyle, diğer taraftan kitap telifi ve özellikle hadis kitaplarını toplayıp kendi imkânlarıyla neşretmekle meşgul oldu. 1894’te hacca gitti ve orada ileri gelen ilim adamlarıyla tanıştı. 19 Rebîülevvel 1329’da (20 Mart 1911) vebadan öldü.

Eserleri. Özellikle hadis sahasındaki çalışmaları ve şerhleriyle dikkati çeken Azîmâbâdî’nin başlıca eserleri şunlardır: 1. Gayetü’l-maksûd fî halli Süneni Ebî Dâvûd. Ebû Dâvûd’un es-Sünen’inin şerhidir. Çok hacimli olarak tasarlanan bu eser tamamlanamamıştır. Nezîr Hüseyin eserin otuz iki cilt olduğunu söylemektedir (UDMİ, XI, 780). Yalnız I. cildi yayımlanabilen eserin mukaddimesinde Ebû Dâvûd ve es-Sünen’i hakkında değerli bilgiler vardır (yazma nüshası için bk. Brockelmann, I, 948; Brockelmann eserin adını Gayetü’l-makasıd olarak vermektedir). 2. Avnü’l-mabûd*. Gayetü’l-maksûd’u çok geniş tutan müellif eseri bitiremeyeceği endişesiyle ihtisar ederek Avnü’l-mabûd’u kaleme almıştır. Mukaddimede müellif olarak Azîmâbâdî’nin kardeşi Muhammed Eşref el-Azîmâbâdî görünmekte ve bu sebeple bazı kaynaklarda sadece onun adı (Serkîs, II, 1344) veya her ikisi birlikte (Brockelmann, I, 267; Sezgin, I, 151) zikredilmekte ise de asıl yazar Muhammed Şemsülhak el-Azîmâbâdî’dir. Nitekim kitabın sonundaki ifadeler ve yazılan takrizler bunu açıkça ortaya koymaktadır (IV, 220, 223, 226, 227, 229, 231). Ayrıca ilk cildi kitabın hazırlanmasında yardımlarını gördüğü kardeşi Muhammed Eşref’in adıyla neşretmeyi arzu ettiği için eseri ona nisbet ettiğini bizzat Şemsülhakk’ın beyanına dayanarak Abdülhay el-Hasenî zikretmektedir (Nüzhetü’l-havâtır, VIII, 408). Ebû Dâvûd’un en meşhur şerhi olan bu eser dört büyük cilt halinde yayımlanmıştır (Delhi 1918-1923). Daha sonra yine Delhi’de çeşitli baskıları yapılan Avnü’l-mabûd, son olarak Abdurrahman Muhammed Osman’ın tahkikiyle on dört cilt olarak neşredilmiştir (Medine 1388/1968). 3. Talîku’l-mugnî alâ Süneni’d-Dârekutnî. Dârekutnî’nin es-Sünen’inin şerhi olup iki cilt (Delhi 1910) ve Dârekutnî’nin es-Sünen’i ile birlikte dört cilt (Kahire, ts.) halinde yayımlanmıştır.

Azîmâbâdî’nin diğer eserleri de şunlardır: İlâmü ehli’l-asr bi-ahkâmi rekateyi’l-fecr (Kahire, ts.); Ukudü’l-cümân fî cevâzi talîmi’l-kitâbeti li’n-nisvân, el-Mektûbü’l-latîf; el-Metâlibü’r-refîa fi’l-mesâili’n-nefîse (bu üç kitap için bk. Kettânî, II, 592-594); el-Akvâlü’s-sahîha fî ahkâmi’n-nüsükiyye; el-Kavlü’l-muhakkık fî tahkıki ihsâi’l-behâim (bu iki eser için de bk. UDMİ, XI, 781); Gunyetü’l-elmaî. Bazı hadis ve


fıkıh meselelerini soru-cevap tarzında ele alan küçük bir risâledir. Taberânî’nin el-MuǾcemü’s-sagır’i ile birlikte basılmıştır (Beyrut 1403/1983; II, 153-176). Bunların dışında tamamlanmamış eserleri arasında Tezkiretü’n-nübelâ fî terâcimi’l-ulemâǿ adlı biyografi ile ilgili bir eseriyle Tenkıhu’l-mesâil adlı bir fetva kitabı da vardır.

BİBLİYOGRAFYA:

Azîmâbâdî, ǾAvnü’l-maǾbûd (nşr. Abdurrahman M. Osman), Medine 1388-89/1968-69, nâşirin takdîmi, I, 7, 13, not 1, Hâtimetü’t-tabǾ, XIV, 220-231; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 592-594; Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü’l-havâtır, VIII, 179-180, 408; Serkîs, MuǾcem, II, 1344; Brockelmann, GAL Suppl., I, 267, 275, 948; Sezgin, GAS, I, 151; Kehhâle, MuǾcemü’l-müellifîn, X, 72; Sehârenfûrî, Bezlü’l-mechûd, I, 8; Muhammad Ishaq, India’s-Contribution to the Study of Hadith Literature, Dacca 1976, s. 185; İsmail L. Çakan, Hadîs Edebiyâtı, İstanbul 1985, s. 150-151; Nezîr Hüseyin, “Şemsü’l-Hak Diyânüvî”, UDMİ, XI, 779-781.

Mehmet Âkif Aydın