ÂMÜLÎ, Şemseddin
شمس الدين الآملي
Şemsüddîn Muhammed b. Mahmûd el-Âmülî (ö. 753/1352 [?])
İranlı felsefe âlimi ve ansiklopedist.
Kaynaklarda hakkında fazla bilgi yoktur. Doğum yeri ve tarihi bilinmemektedir. Moğol Hakanı Muhammed Olcaytu’nun iktidarı döneminde (1304-1316) onun tarafından kurulan Sultaniye şehrinde müderrislik yapmıştır.
Mirza Abdullah Efendi Riyâzü’l-ulemâǿda (III, 312) adları ve nisbelerinin aynı olması sebebiyle Şemseddin el-Âmülî ile ondan 200 yıl kadar sonra Safevî Hükümdarı I. Şah Tahmasb döneminde (1574-1576) yaşamış olan İzzeddin Muhammed b. Mahmûd el-Âmülî’nin birbirine karıştırılabileceğinden kaygılanarak ikisini de kısaca tanıtmak istemişse de aynı hataya kendisi de düşmüştür. Zira o, Nûrullah et-Tüsterî’nin Mecâlisü’l-müǿminîn’de İzzeddin el-Âmülî’yi tanıttığını belirtiyorsa da burada tanıtılan kişi Şemseddin el-Âmülî olup öteki Âmülî’den söz edilmemiştir. Mirza Abdullah, Şemseddin el-Âmülî’nin Sünnî olduğunu ifade ediyor; oysa Mecâlisü’l-müǿminîn’e bakılırsa bu da yanlıştır. Çünkü bu eserde Şiî müellif Tüsterî, Şemseddin el-Âmülî’yi kısaca tanıttıktan sonra onu Şîa’nın büyük bir savunucusu olarak takdim etmekte, özellikle devrin önde gelen Sünnî kelâmcı ve filozoflarından Adudüddin el-Îcî’nin şahsında “Ehl-i beyt’in düşmanları” diye itham ettiği Sünnî âlimlere yönelttiği tenkitlerden tarafgir ifadelerle ve geniş olarak söz etmektedir.
Bu iki âlim sonraki bazı kaynaklarda da birbirine karıştırılmıştır. Nitekim hem Mecâlisü’l-müminîn’de hem de Riyâzü’l-Ǿulemâǿda Şemseddin el-Âmülî’nin eserleri arasında Nefâǿisü’l-fünûn da gösterildiği, ayrıca Kâtib Çelebi de Nefâ ǿisü’l-fünûn’un müellifini Şemseddin veya İzzeddin unvanını zikretmeden Âmülî nisbesiyle kaydettiği halde (Keşfü’z-zunûn, II, 1966) İsmâil Paşa müellifin adını yanlışlıkla İzzeddin el-Âmülî olarak yazmış (Hediyyetü’l-ârifîn, II, 159), aynı hatayı Kehhâle de tekrarlamıştır (MuǾcemü’l-müellifîn, XI, 314). Halbuki özellikle Mirza Abdullah Efendi Nefâǿisü’l-fünûn’un İzzeddin el-Âmülî’ye ait olmadığını açıkça belirtmiş, bu zatın Hz. Ali’nin sözlerine dair Nehcü’l-belâga’nın Farsça şerhi olan er-Risâletü’l-haseniyye fi’l-usûli’d-dîniyye ve fürûǾi’l-Ǿibâdât’ın müellifi olduğunu kaydetmiştir.
Eserlerini Farsça olarak yazmış olan Şemseddin el-Âmülî’nin kendisini tanıtan en önemli eseri, 1342’de tamamladığı ilimler ansiklopedisi mahiyetindeki Nefâǿisü’l-fünûn* fî arâǿisi’l-Ǿuyûn’dur. Bundan başka İbn Sînâ’nın el-Kanûn fi’t-tıbb’ını, bu filozofun talebelerinden Şerefeddin el-Îlâkı’nin, el-Kanûn’un birinci kısmından seçmeler yaparak hazırladığı el-Fusûlü’l-Irâkıyye fî külliyyâti’t-tıbb’ı ve İbn Hâcib’in Muhtasarü’l-müntehâ veya Muhtasaru Usûli İbni’l-Hâcib adlarıyla tanınan Müntehe’s-sûl ve’l-emel fî Ǿilmeyi’l-usûl ve’l-cedel adlı meşhur eserini şerhetmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Nûrullah et-Tüsterî, Mecâlisü’l-müminîn, Tahran 1365 hş., II, 213-216; Mirza Abdullah Efendi el-İsfahânî, Riyâzü’l-Ǿulemâǿ ve hıyâzü’l-fuzalâǿ (nşr. Ahmed el-Hüseynî), Kum 1401, I, 13-15; III, 312; Keşfü’z-zunûn, II, 1266, 1313, 1966; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 159; GAL Suppl., I, 824, 826; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 314; G. Sarton, Introduction, New York 1975, III/1, s. 632-633; AǾyânü’ş-ŞîǾa, X, 56.
Mustafa Çağrıcı