ÂMİDÎ, Hasan b. Bişr
حسن بن بشر الآمدي
Ebü’l-Kasım el-Hasen b. Bişr b. Yahyâ el-Âmidî (ö. 371/981)
Arap dili ve edebiyatı münekkitlerinden.
Aslen Âmidli (Diyarbakır) olduğu için Âmidî nisbesiyle tanınan Hasan b. Bişr Basra’da dünyaya geldi ve çocukluğu orada geçti. Öğrenim için gittiği
Bağdat’ta başta Zeccâc olmak üzere İbn Düreyd, İbnü’s-Serrâc, Ahfeş el-Asgar ve Niftaveyh gibi ünlü âlimlerden dil ve edebiyat tahsil etti. Edebiyat alanında geniş bir kültüre ve derin bir anlayışa sahip olan Âmidî’nin yazısı da çok güzeldi. Bu sebeple geçimini Bağdat ve Basra mahkemeleriyle devlet ve evkaf dairelerinde kâtiplik yaparak sağladı. Daha sonra evine kapanıp vefatına kadar eski Arap şiiri ve kültürü ile meşgul oldu. Yazdığı şiirlerde edebî sanatları sade bir üslûp içinde işleyerek büyük bir sanatkâr olduğunu ortaya koydu. İlk devir şairlerinin şiirlerini araştırıp tenkide tâbi tutmasıyla tanınan ve ilk edebiyat münekkitleri arasında haklı bir şöhrete sahip olan mümtaz bir şahsiyettir. Eserlerinde Câhiz’in metodunu benimsemiş, incelediği konuyu bütün yönleriyle ele alırken sık sık istitrat*lara başvurmuştur. Doğup büyüdüğü ve hayatının önemli bir kısmını geçirdiği Basra’da vefat etti.
Eserleri. Âmidî’nin bugün elde bulunmayan divanından başka belli başlı eserleri şunlardır: 1. Kitâbü’l-Muvâzene beyne’t-Tâǿiyyeyn (el-Muvâzene beyne Ebî Temmâm ve’l-Buhtürî). Müellif bu eserinde, Tay kabilesinin iki ünlü şairi Ebû Temmâm ile Buhtürî’nin şiirlerini estetik açıdan, lafız ve mâna uygunluğu ile şiirlerin muhtevasının çalıntı olup olmadığı bakımlarından mukayese etmektedir. Bazılarına göre Âmidî bu tenkitlerinde objektif davranmamış ve çalışmasında Buhtürî’nin tarafını tutarak Ebû Temmâm’a haksızlık etmiştir. Bununla beraber Kitâbü’l-Muvâzene Arap edebiyatında tenkit metodunun yerleşmesi hususunda önemli tesirler icra etmiştir. Dr. İhsan Abbas, Târîhu’n-nakdi’l-edebî Ǿinde’l-ǾArab adlı eserinde Kitâbü’l-Muvâzene’nin geniş bir değerlendirmesini yapmıştır (s. 157-185). Şiir tenkidi alanında önemli bir yeri bulunan eser birçok defa neşredilmiştir (İstanbul 1287; Beyrut 1332; Kahire 1928; nşr. Mahmûd Tevfik, Kahire 1932; nşr. M. M. Abdülhamîd, Kahire 1944; nşr. Ahmed Sakr, Beyrut 1944; I-II, Kahire 1961-1965; nşr. Kasım Mûmenî, Bağdat 1985). Eser ayrıca Veled Çelebi tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir (İstanbul 1311). 2. el-Müǿtelif ve’l-muhtelif*. Belli bir sahada, meşhur adları (isim, künye, lakap) aynı olan şahısları birbirinden ayırmak maksadıyla yazılan bu tür eserlerin şairler için kaleme alınmış güzel bir örneğidir. Bu kitabı ilk defa Fritz Krenkow, Merzübânî’nin MuǾcemü’ş-şuǾarâǿ adlı eseriyle birlikte Kahire’de neşretmiştir (1354). Daha sonra Abdüssettâr Ahmed Ferrâc tarafından yine Kahire’de yayımlanmıştır (1381).
Kaynaklarda zikredilen, ancak günümüze intikal ettiği bilinmeyen önemli eserlerinden bazıları da şunlardır: Kitâbü İslâhı mâ fî Ǿİyâri’ş-şiǾr li’bni Tabâtabâ mine’l-hataǿ; Kitâbü’l-Hâs ve’l-müşterek; Kitâb fî enne’ş-şâǾireyn lâ tettefiku havâtıruhümâ; FeǾaltü ve efǾaltü; el-Hurûf mine’l-usûl; MuǾcemü’ş-şuǾarâǿ; el-Emâlî; Tebyînü galatı Kudâme b. CaǾfer fî Kitâbi Nakdi’ş-şiǾr; er-Red Ǿalâ İbn ǾAmmâr fîmâ hattaǿe bihî Ebî Temmâm; Tafzîlü şiǾri İmriǿilkays Ǿale’l-câhiliyyîn.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 155; Yâkut, MuǾcemü’l-üdebâǿ, VIII, 75-95; a.mlf., MuǾcemü’l-büldân, I, 67; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, I, 285-289; Süyûtî, Bugyetü’l-vuǾât, I, 500-501; Serkîs, MuǾcem, I, 9; Brockelmann, GAL Suppl., I, 171-172; a.mlf., “el-Âmidî”, İA, I, 401; Sezgin, GAS, II, 39, 41, 42, 44, 60, 68, 96, 101, 105, 106, 550, 553, 554, 562, 634, ayrıca bk. Fihrist; Müneccid, MuǾcem, II, 9-10; Ömer Ferrûh, Târîhu’l-edeb, II, 524-527; G. J. H. Van Gelder, Beyond the Line, Leiden 1982, s. 68-75; İhsan Abbas, Târîhu’n-nakdi’l-edebî Ǿinde’l-ǾArab, Beyrut 1404/1983, s. 154-185; Ali Muhammed Hasan el-İmârî, “el-Âmidî ve kaziyyetü’l-lafz ve’l-maǾnâ”, Mecelletü’l-Bahsi’l-Ǿilmî ve’t-türâsi’l-İslâmî, III, Mekke 1400, s. 209-220; Susan P. Stetkevych, “Ebû Temmâm fî müvâzeneti’l-Âmidî Hasrü’l-müǿesseseti’n-nakdiyye li-şiǾri’l-bedîǾ” (trc. Ahmed Atman), Fusûl, VII/2, Kahire 1986, s. 42-57; Ömer Nasûhî [Bilmen], “Âmidî”, İTA, I, 384.
İsmail Durmuş