ALİ DEDE, Bosnevî
(ö. 1007/1598)
Halvetiyye tarikatı şeyhlerinden, âlim ve mutasavvıf.
Bosna’nın Mostar kasabasında doğdu. Dinî ilim tahsilinden sonra tasavvufa ilgi duyarak Halvetî şeyhlerinden Bosnalı Bâlî Efendi’nin halifesi Nûreddinzâde’ye intisap etti. Muhâdarât adlı eserinde, Macaristan’da Sigetvar Kalesi civarında Kanûnî için inşa edilen türbede bir süre türbedarlık yaptığını söyleyen Ali Dede, türbenin yanındaki Halvetî Tekkesi’nin şeyhliğinde bulundu ve “türbe şeyhi” unvanıyla tanındı. 1593 yılında III. Murad tarafından makam-ı İbrâhim’i yenilemek göreviyle gönderildiği Mekke’de Temkînü’l-makam fî Mescidi’l-harâm adlı eserini kaleme aldı. Serdârıekrem Satırcı Mehmed Paşa’nın daveti üzerine katıldığı Varadin Seferi dönüşünde Sigetvar Kalesi yakınlarında vefat etti. Sigetvar’daki makamına defnedildi.
Eserleri. 1. Muhâdarâtü’l-evâǿil ve müsâmerâtü’l-evâhir. Süyûtî’nin Kitâbü’l-Evâǿil’ini örnek alarak yazılan bu eser “evâil” ve “evâhir” adlı iki bölüme ayrılmış olup ilk bölüm otuz yedi, ikinci bölüm ise dört fasıldan meydana gelmiştir. Eser Bulak (1300), Kahire (1311, 1314) ve Beyrut’ta (1398/1978) basılmıştır. 2. Havâtimü’l-hikem ve hallü’r-rumûz ve keşfü’l-künûz. Eserde tasavvufî ve kelâmî konularda üç yüz altmış meseleyi ele alan müellifin İbnü’l-Arabî’nin tesiri altında kaldığı dikkati çekmektedir. Eserin basılmış nüshasının kenarında Mahmûd el-Âlûsî’nin el-Ecvibetü’l-Irâkıyye alâ esileti’l-Îrâniyye adlı kitabı yer almaktadır (Kahire 1314). 3. Temkînü’l-makam fî Mescidi’l-harâm. III. Murad’a sunulan, Kâbe’nin tamirinin tamamlandığını ve yapılan işleri bildiren rapor mahiyetindeki eserin tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Esad Efendi, nr. 3814/1, vr. 4-32). Müellif daha sonra aynı eseri Kâbe’nin tarihi ve kutsiyetiyle ilgili bilgileri ekleyerek Fazlü’l-makam ve’l-Mescidi’l-harâm adıyla yeniden kaleme almıştır. Eserin bu ikinci şekli Kahire Dârü’l-kütübi’l-Kavmiyye’de (nr. 8304) bulunmaktadır. 4. Risâle fî beyâni ricâli’l-gayb. Ricâlü’l-gayb* nazariyesini konu alan eserin yazma nüshası Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü Kütüphanesi’ndedir (Orijentalni institut iz biblioteke, nr. 904). 5. Terbîu’l-merâtib ve’l-usûl. Eserin bilinen tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Esad Efendi, nr. 1773). 6. Tercüme-i Kasîde-i Rûhâniyye. İbn Sînâ’nın bir kasidesinin Türkçe tercümesi olan eserin yazma nüshası Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ndedir (Gazi Husrev-Begove Biblioteke, nr. 2002).
Bursalı M. Tâhir’in zikrettiği Envârü’l-meşârık (bk. Meşâyih-i Osmâniyye’den Sekiz Zâtın Terâcim-i Ahvâli, s. 16; Osmanlı Müellifleri, I, 115), Sübâiyyât fi’l-fürûg ve er-Risâletü’l-intisâriyye (bk. Osmanlı Müellifleri, I, 115) ile Kâtip Çelebi (bk. Keşfü’z-zunûn, II, 1891) ve Bursalı Tâhir’in zikrettikleri Mevâkıfü’l-âhire ve’l-letâifü’l-fâhire adlı eserlerin yazma nüshaları bulunamamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Atâî, Zeyl-i Şakaik, s. 60; Muhibbî, Hulâsatü’l-eŝer, III, 200; Peçevî, Târih, II, 219-220; Kâtip Çelebi, Fezleke, İstanbul 1286, I, 122; Keşfü’ž-žunûn, I, 191, 330, 1891; Bursalı Mehmed Tâhir, Meşâyih-i Osmâniyye’den Sekiz Zâtın Terâcim-i Ahvâli, İstanbul 1318, s. 16; Osmanlı Müellifleri, I, 115; Îzâĥu’l-meknûn, II, 196; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 750-751; Brockelmann, GAL, II, 562-563; Suppl., II, 635; H. Saabanović, “Ali-Dede Bosanjak”, Knjizevnost Muslimana bih na Orijentalnim Jezicima, Sarajevo 1973, s. 96-101; İsmet Kasumoviç, Filozofsko-Sufijsko Ucenje Ali-Dede Bosanjaka (doktora tezi, 1987), Sarajevo Filozofski Fakultet; a.mlf., “Dvije Verzije hronike o Mekame-i İbrahimu”, Anali Gazi Husrev-Begove Biblioteke, XIII-XIV, Sarajevo 1987, s. 153-178.
M. Serhan Tayşi