ALİ b. ZÂFİR

علي بن ظافر

Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Zâfir b. el-Hüseyn el-Ezdî (ö. 613/1216)

Mısırlı tarihçi, edip, şair ve devlet adamı.

567’de (1171) Kahire’de doğdu. Tahsilini Kumhiyye Medresesi müderrisi olan babası Zâfir b. Hüseyin’in yanında tamamladı. Bilhassa usul, fıkıh, kelâm, tarih ve edebiyat sahalarıyla meşgul oldu. Babasından sonra aynı medresede müderris olarak görev yaptı. Daha sonra sırasıyla Eyyûbîler’den el-Melikü’l-Azîz ve el-Melikü’l-Âdil’in hizmetine girdi. 1210 yılında Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’l-Eşref’e vezir oldu. 1215’te bu görevden ayrılıp Kahire’ye döndü ve bir müddet beytülmâle nezaret etti. Kādî Fâzıl, Es‘ad b. Memmâtî ve İbn Senâ gibi Eyyûbîler devrinin büyük âlim ve edipleriyle çağdaş olan İbn Zâfir 27 Kasım 1216’da (bazı kaynaklara göre 1226’da) Kahire’de öldü.

Eserleri. 1. ed-Düvelü’l-münkatıǾa. Dört ciltlik bir İslâm tarihi olan bu eserin ancak Hamdânîler, Sâcoğulları, Tolunoğulları, İhşîdîler, Fâtımîler ve Abbâsîler dönemlerini içine alan son cildi zamanımıza kadar gelebilmiştir. Özellikle Fâtımîler’in son dönemleriyle ilgili en eski kaynaklardan biri kabul edilmektedir. Sâcoğulları’yla ilgili kısım Fraytag tarafından Lokmani Fabulae (Bonn 1823) adlı eserinde, Hamdânîler’e ait bölüm ise ZDMG’de (X, 439) neşredilmiştir. Wüstenfeld, Statthalter von Äegypten und Geschichte der Fatimiden adlı kitabını yazarken bu eserden faydalanmıştır. André Ferré’nin neşre hazırladığı Fâtımîler’le ilgili bölüm de Institut Français d’archéologie orientale tarafından “Textes arabes et Études islamiques” serisinin XII. cildi olarak Aĥbârü’d-düveli’l-münkatıǾa adıyla yayımlanmıştır (Kahire 1972). 2. BedâǿıǾu’l-bedâǿih. Arap edebiyatının kaynaklarından olup bazı şairlerin irticâlen söyledikleri şiirleri, edebî sözleri, nükteleri, latifeleri ve kendi hâtıralarını ihtiva eder. Bu konuda yazılmış ilk eserdir. Müellif Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin meşhur veziri Kādî Fâzıl’ın tavsiyesiyle yazıp el-Melikü’l-Eşref’e ithaf ettiği (603/1206) bu kitabı telif ederken eski ediplerin günümüze ulaşmayan eserlerinden faydalanmış ve onlardan nakiller yapmıştır. Bunlar arasında Ebü’l-Ferec’in el-Kıyân ve’l-mugannîn, İbn Reşîk’ın el-Enmûzec, Kādî et-Tenûhî’nin Nişvârü’l-muhâdara, Gırnâtî’nin Ferhatü’l-enfüs fî aħbâri ehli’l-Endelüs, Ubeydullah b. Ahmed’in Târîħu Bagdâd, Ebü’s-Salt Ümeyye b. Abdülazîz’in el-Hadîka adlı eserleri zikredilebilir. BedâǿiǾu’l-bedâǿih ilk defa Muhammed el-Adevî tarafından neşredilmiştir (Bulak 1278). Eser daha sonra Abdurrahman b. Ahmed el-Abbâsî’nin MaǾâhidü’t-tensîś’inin sayfa kenarında basılmıştır (Kahire 1316). Ayrıca Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim tarafından da 1970’te Kahire’de yayımlanmıştır. Zeynüddin el-Halebî bu eseri ihtisar etmiştir. 3. el-Menâkıbü’n-Nûriyye.


1191’de tamamlayıp Selâhaddîn-i Eyyûbî’ye ithaf ettiği bu eser şairane teşbih ve istiarelerle yüklüdür. 4. Aħbâru mülûki’d-devleti’s-Selcûkıyye. Selçuklular’a dair müstakil bir eser olarak zikredilmesine rağmen ed-Düvelü’l-münkatıǾa’nın bir cüzü olarak kabul edilmektedir. 5. Garâǿibü’t-tenbîhât Ǿalâ Ǿacâǿibi’t-teşbîhât. Muhammed Zağlûl ve Mustafa es-Sâvî tarafından Mısır’da Zehâirü’l-Arab serisinde yayımlanan (ts.) bu eserde teşbihlere ve bunlarla ilgili örnek şiirlere (şevâhid) yer verilmiştir. Ali b. Zâfir’in diğer bazı eserleri de şunlardır: Mekrumâtü’l-küttâb; Esâsü’s-siyâse (Esâsü’l-belâga); el-Batşatü’l-kübrâ; Nefâǿisü’z-zahîre; Şifâǿü’l-galîl fî zemmi’s-sâhib ve’l-halîl (Süyûtî tarafından ihtisar edilmiştir); Men usîbe bi-men ismuhû ǾAlî.

BİBLİYOGRAFYA:

Yâkut, MuǾcemü’l-üdebâ, XIII, 264-267; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâ, XXII, 60-61; Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1973, III, 26-32; Keşfü’z-zunûn, s. 74, 229, 762, 1195, 1404; Serkîs, MuǾcem, I, 148-149; Brockelmann, GAL, I, 391; Suppl., I, 553; a.mlf., “Ali”, İA, I, 316; Ziriklî, el-Alâm, V, 109; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VII, 113; F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 297, 432; Cl. Cahen, “Quelques chroniques anciennes relatives aux derniers Fatımides”, BIFAO, XXXIII/2 (1937), s. 22; a.mlf., “The Historiography of the Seljuqid period”, The Historians of the Middle East (nşr. B. Lewis - P. M. Holt), London 1962, s. 70; Müneccid, “Nazarât fî BedâǿiǾi’l-bedâih”, MMLADm., XLVII (1972), s. 61 vd.; Muhammed Abdülganî Hasan, “Garâǿibü’t-tenbîhât Ǿalâ Ǿacâǿibi’t-teşbîhât”, Mecelletü MaǾhedi’l-mahtûtâti’l-ǾArabiyye, XX/1, Kahire 1974, s. 145-147; “Ibn Zafir”, EI² (İng.), III, 970-971.

Abdülkerim Özaydın