AHMED TEYMUR PAŞA

Ahmed b. İsmâîl b. Muhammed Kâşif et-Teymûr (ö. 1871-1930)

Mısırlı edip, araştırmacı ve tarihçi.

5 Kasım 1871’de Kahire’de doğdu. Asıl adı Ahmed Tevfik’tir. Üç aylıkken babasını kaybettiği için eğitimini, devrin ileri gelen şairlerinden ablası Âişe İsmet Teymur üstlendi. Türkçe ve Farsça’yı Hasan Abdülvehhâb’dan öğrendi. Beş yıl devam ettiği Fransız okulunda Fransızca’nın yanı sıra Batı kültürünü yakından tanıma imkânını buldu. Dinî ve aklî ilimlerde Muhammed Mahmûd eş-Şinkıtî, Hasan et-Tavîl, Rıdvân Muhammed el-Mahallâtî, Allâme Tâhir el-Cezâirî ve Muhammed Abduh gibi döneminin ünlü âlimlerinden faydalandı. Muhammed Abduh’un Aynişems’e gelmesi üzerine ona yakın olmak için aynı semte yerleşti.

Ahmed Teymur tahsil hayatının ilk dönemlerinden itibaren kitaba çok düşkün olduğundan birçok yazma ve basma eser topladı. Elde ettiği her eseri dikkatle okur ve gerekli gördüğü yerlere not düşerdi. Bu sebeple kütüphanesindeki pek çok kitabın başında “kara’nâhu” (okuduk) ibâresi bulunmaktadır. Bu notu taşıyan kitaplar onun tashih edip fihristini hazırladığı eserlerdir. Ünlü kütüphanesini 1901’de kurmaya başladı. Bunun için Kahire’de özel bir kütüphane binası yaptırdı ve burayı modern bir şekilde tanzim etti. Vaktinin çoğunu burada geçirdiğinden kendisi için de iki oda ilâve ettirdi. Kütüphanesinden faydalanmak isteyenlere rahat çalışma imkânı vermek için gayret gösterdi. Bu kütüphanenin koleksiyonunu, bir yandan elinde kıymetli eserler bulunan kişilere büyük meblağlar ödeyip bunları satın alarak, diğer yandan İstanbul ve Avrupa’nın muhtelif kütüphanelerindeki yazmaların mikrofilmlerini temin ederek zenginleştirdi. Bir kısmı müellif hattı olmak üzere yarısından çoğu yazma eserlerden meydana gelen 20.000 ciltlik değerli bir koleksiyona sahip bulunan bu kütüphaneyi Mısır Millî Kütüphanesi’ne (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye) vakfetti. Kitaplar burada Muhammed Abdülcevad el-Asmaî tarafından mükemmel bir şekilde tanzim edildi. Kütüphanesindeki kitapların 2390’ı dil, 2675’i edebiyat, 4956’sı din, ahlâk ve şer‘î ilimler, 3974’ü sözlük ve ansiklopedik sözlük, 4273’ü tarih, coğrafya ve sosyoloji, 1286’sı fihrist, koleksiyon ve resimler, 1708’i de değişik ilimlerle ilgilidir.

Hicrî VI-X. yüzyıllar arasında yaşayan meşhur âlimlerin hatları ile kaleme alınmış bazı vesikalar, ayrıca astronomi aletleri, Çin porselen çeşitleri, meşhurların kalem, hokka ve divitleri, nefis ciltler, Selâhaddîn-i Eyyûbî, Cemâleddîn-i Efganî, Kasımî, Cezâirî, Hasan et-Tavîl gibi önemli şahısların resimleri de Ahmed Teymur Paşa’nın muhafaza ettiği müze malzemesi değerindeki bir kültür hazinesidir. Ahmed Teymur, ilmin ve İslâm kültürünün hizmetinde kullanmak gayesiyle çok güzel fotoğraflar da çekmiştir. Bugün yıkılıp yok olmuş olan birçok tarihî eser onun kamerasından çıkan fotograflarda yaşamaktadır.

Devrinin ilim ve fazilet erbabı sık sık onun evinde toplanır, ilmî ve edebî sohbetler yaparlardı. Mahmud Sâmi el-Barudî, İsmâil Sabri, Şeyh Ahmed ez-Zerkanî, Şeyh Hasan Mansur, Muhammed Abduh ve daha pek çok âlim bu meclislere devam etmişlerdir. Şeyh Tâhir el-Cezâirî ve Allâme Muhammed Kürd Ali ile bu meclislerde tanıştı. Muhammmed Kürd Ali, Arap ülkelerinde Ahmed Teymur kadar ilmi seven ve bu yolda hizmet veren bir başka kişiyi tanımadığını söyler.

Ahmed Teymur Paşa resmî görev ve unvanlardan pek hoşlanmazdı. Nitekim, ne paşalık rütbesi ile taltif edilmesi ne de senato üyeliğine tayini onu sevindirdi. Ancak Kral I. Fuad’a olan sevgisinden dolayı bu tayin ve taltifi reddetmemiştir. O daha çok Mısır Dil Akademisi (el-Mecmau’l-Mısrî), Şam İlimler Akademisi (el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî bi-Dımaşk) ve Mısır Millî Kütüphanesi gibi önemli ilmî kurumların üyesi olarak büyük hizmetler yaptı. İslâm âleminin meseleleriyle de yakından ilgilenen Ahmed Teymur Paşa, Doğu ve Batı kültürlerine hakkıyla vâkıf, İslâm’a son derece bağlı, ahlâkî faziletleri şahsında toplayan örnek bir insandı.

26 Nisan 1930’da vefat etti. Vefatından sonra her biri bir kaynak niteliği taşıyan eserlerini neşre hazırlamak için kurulan heyet halen çalışmalarına devam etmektedir.

Eserleri. Ahmed Teymur Paşa’nın din, dil, edebiyat, lugat, biyografi ve tarih gibi çeşitli sahalarla ilgili olan eserlerinin başlıcaları şunlardır: 1. Tashîhu aglâti’l-Kamûsi’l-muhît (Kahire 1343). el-Kamûsü’l-muĥîŧ’teki yanlışları düzeltmek maksadıyla kaleme alınmıştır. 2. Tashîhu aglâtı Lisâni’l-ǾArab (birinci kısım Kahire 1334, ikinci kısım 1343). 3. Nazra Târîhiyye fî husûli’l-mezâhibi’l-erbaǾa (Kahire 1344). Dört mezhebin meydana gelişini tarihî açıdan ele almaktadır. 4. Kabrü’s-Süyûtî (Kahire 1346). 5. el-Yezîdiyye ve menşeǿü nihletihim (Kahire 1347).


6. Târîhu’l-Ǿalemi’l-ǾOsmânî (Kahire 1347). 7. Terâcimü aǾyâni’l-karni’s-sâlis Ǿaşer ve evâǿilü’l-karni’r-râbiǾ Ǿaşer (Kahire 1359). Murâdî’nin Silkü’d-dürer’ine zeyil olarak kaleme alınmıştır. 8. el-Âsârü’n-nebeviyye (Kahire 1971). Hz. Peygamber’in çeşitli İslâm ülkelerinde bulunan sancağı, hırkası, kadem-i şerifinin izi, kılıcı ve yüzüğü gibi mukaddes emanetlerden bahseden bir eserdir. 9. el-Kinâyâtü’l-Ǿâmmiyye (Kahire 1970). Mısır halk dilinde bulunan kinâye*leri ihtiva etmektedir. 10. el-Emsâlü’l-Ǿâmmiyye (Kahire 1970). Mısır halkı tarafından kullanılan atasözlerini içine alan bir eserdir. 11. MuǾcemü Teymûr el-Kebîr fi’l-elfâzi’l-Ǿâmmiyye. Tamamı altı cilt olan bu eserin birinci cildi Hüseyin Nassâr tarafından 1971’de Kahire’de neşredilmiştir. Diğer ciltler de yayıma hazırlanmaktadır. 12. Nevâdirü’l-mahtûtâti’l-ǾArabiyye ve emâkinü vücûdihâ. İlk defa 1919’da Hilâl mecmuasında tefrika halinde, daha sonra Selâhaddin Müneccid tarafından Beyrut’ta 1968 ve 1980’de el-Muhtâr mine’l-mahtûtâti’l-ǾArabiyye fi’l-Âsitâne adıyla neşredilmiştir. 13. Tabakatü’l-mühendisîn. İslâm âlemindeki mühendislik faaliyetleri ve mühendisler konusunda önemli bir kaynak olan bu eserin büyük bir kısmı 1922-1923 yıllarında Kahire’de Mecelletü’l-hendese’de tefrika edilmiştir. Eser 1957’de bazı ilâvelerle AǾlâmü’l-mühendisîn fi’l-İslâm adıyla Ahmed Abduh eş-Şirbâsî tarafından Kahire’de yeniden yayımlanmıştır. 14. er-Resâǿilü’l-mütebâdele beyne’l-Kermilî ve Teymûr (Bağdat 1974). Ahmed Teymur ile Anastas el-Kermilî’nin edebî ve ilmî konularda biribirlerine yazdıkları mektupları ihtiva etmektedir. 15. el-Hub Ǿinde’l-ǾArab (Kahire 1964). 16. Miftâhu’l-Hizâne. Bağdâdî’nin Hizânetü’l-edeb adlı eseri için hazırlanan önemli bir fihristtir. 17. el-Elkab ve’r-ruteb. Hz. Ömer’den beri askerî erkâna, ilim ve kalem erbabına verilen lakap ve rütbelerden bahseden bir eserdir.

Ahmed Teymur Paşa ayrıca şu eserleri de kaleme almıştır: AǾlâmü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Ǿasri’l-hadîs, Muhammed Resûlüllah, et-Tezkiretü’t-Teymûriyye, el-Elfâzü’l-Ǿâmmiyye, Esrârü’l-ǾArabiyye, Emsâlü’l-ǾArab, el-Müntehabât fi’ş-şiǾri’l-ǾArabî, Evhâmü şuǾarâǿi’l-ǾArab fi’l-meǾânî, Habâye’z-zevâyâ ev el-Elfâzü’l-lugaviyyetü’l-mezkûre fi’t-târîh, MuǾcemü’l-fevâǿid, es-SemâǾ ve’l-kıyâs, Ebyâtü’l-meǾânî ve’t-taǾdât; el-Berkıyyât li’r-risâle ve’l-makale, Târîhu’l-üsreti’t-Teymûriyye, Men ellefe fi’t-târîh, Dâru İbn Lokmân fi’l-Mansûre, Nakdü’l-kısmi’t-târîhî min Dâǿireti MaǾârifi Ferîd Vecdî, el-Halekatü’l-mefkude fî târîhi Mısr, Zeylü târîhi’l-Cebertî, Zeylü Tabakati’l-etıbbâǿ, Zabtü’l-aǾlâm, el-İmâm ǾAlî b. Ebî Tâlib şiruhû ve hikemuhû ve emsâlühû, Ebü’l-ǾAlâ el-MaǾarrî ve Ǿakıdetühû, el-Kürâtü’l-ǾArabiyye’l-arzıyye ve’l-felekiyye, SâǾatün ǾArabiyyetün fî zemeni’l-Müstansıri’l-ǾAbbâsî, es-Süfünü’l-İslâmiyye ve esmâǿühâ, el-MedâfiǾ ve’l-mekâhil Ǿinde’l-ǾArab, el-Mûsika ve’l-gınâ Ǿinde’l-ǾArab, et-Tasvîr Ǿinde’l-ǾArab, LüǾabü’l-ǾArab, Şifâǿü’r-rûĥ (Mahmud Teymur tarafından A. Teymur’un eserlerinden yapılan seçmeler). Bunlardan başka muhtelif dergi ve gazetelerde pek çok makale ve araştırmaları yayımlanmıştır.

BİBLİYOGRAFYA:

Ahmed Teymur Paşa, Terâcimü aǾyâni’l-karni’s-sâlis Ǿaşer ve’r-râbiǾ Ǿaşer, Kahire 1359/1940, s. 157-163; a.mlf., el-Emsâlü’ş-şabiyye, Kahire 1986, s. 1-7; Serkîs, MuǾcem, I, 652-653; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 166-167; XIII, 357; el-Kamûsü’l-İslâmî, I, 524; Enver el-Cündî, AǾlâm ve ashâbü’l-aklâm, Kahire 1968, s. 17-24; Muhammed Kürd Ali, el-MuǾâsırûn (nşr. Muhammed el-Mısrî), Dımaşk 1401/1980, s. 37-47; a.mlf., “Hayâtü’l-Ǿallâme Ahmed Teymûr Bâşâ”, MMİADm., XI (1931), s. 129-147; Muhammed Receb el-Beyyûmî, enNehdatü’l-İslâmiyye fî siyeri âǾlâmihe’l-muǾâsırîn, Kahire 1405/1984, IV, 5-23; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 100; Emîn Mursî Kandîl, “el-Hizânetü’t-Teymûriyye”, Ahbârü’t-türâsi’l-İslâmî, sy. 2, Kuveyt 1985, s. 22-23; a.mlf. - Îsâ İskender el-Ma‘lûf, “ǾAllâme Ahmed Teymûr Bâşâ el-Mısrî”, MMİADm., VIII/6 (1928), s. 363-467; von Joseph Schacht, “Ahmed Pascha Taimur”, ZDMG, 1930, s. 84.

Fuat Günel