ADALI, Şeyh Mustafa
Kuşadalı Hamza oğlu Mustafa (ö. 1085/1674 [?])
Osmanlı devri Arap dil bilgisi âlimi.
Aydın ilinin Kuşadası kasabasından olduğu için Kuşadalı ve Adavî nisbeleriyle de tanınır. Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Meşhur eseri Netâicü’l-efkâr’ı yazıp bitirdiği tarih olan 27 Ramazan 1085 (25 Aralık 1674), İsmâil Paşa ile Kehhâle tarafından onun ölüm tarihi olarak gösterilmektedir. Mezarı Kuşadası’ndadır.
Eserleri. 1. Netâicü’l-efkâr. Birgivî’nin nahve dair meşhur eseri İzhârü’l-esrâr’ın şerhidir. Bu şerhin İstanbul ve Kahire’de birçok defa basılması (bk. GAL Suppl., II, 656), ayrıca birçok müellif tara- fından üzerine hâşiyeler yazılması, onun özellikle Osmanlı Türkleri arasında Arap dili öğretiminde ne derece önemli rol oynadığını göstermektedir. Hâşiyelerinin en tanınmış olanları, Muhammed b. Sâlih’in Fevâidü’l-ezkâr (İstanbul 1326), Mustafa b. Dede’nin Gayetü’l-enzâr (İstanbul 1263) ve Mustafa b. Muhammed’in Menâfiu’l-ahyâr (İstanbul 1279, 1325) adlı eserleridir. Şemseddin Sâmi, birtakım teferruatı ihtiva ettiğini söyleyerek Netâicü’l-efkâr’ı okuyup okutmanın vakit kaybından başka bir şey olmadığını kaydeder. Eski Edirne Müftüsü Muhammed Fevzi, eserin nahivle doğrudan ilgili olmayan kısımlarını çıkararak ibâresini basitleştirmiş ve buna Miftâhu’l-merâm fî tarîfi ahvâli’l-kelime ve’l-kelâm adını vermiştir. Eser bu yeni şekliyle 1305’te İstanbul’da basılmıştır. Ayrıca Netâicü’l-efkâr’ın İstanbul kütüphanelerinde pek çok yazması bulunmaktadır. 2. Hâşiyetü Adalı ale’l-İmtihân. Arap grameri ile ilgili olan bu eser de Birgivî’nin İmtihânü’l-ezkiyâǾ adlı kitabının hâşiyesidir (İstanbul 1260, 1270). İmtihânü’l ezkiyâǾ ise İbn Hâcib’in meşhur gramer kitabı el-Kâfiye’nin, Kadî Beyzâvî tarafından Lübbü’l-elbâb adıyla yapılan muhtasarının şerhidir. Türk Ansiklopedisi’nde Adalı’nın Lübbü’l-elbâb’a da bir şerh yazdığı kaydedilmekte ise de doğru değildir. 3. el-Hayât fî şerhi Şürûti’s-salât. Kemalpaşazâde’nin Şürûtü’s-salât adlı eserine yazdığı bir şerhten ibarettir.
BİBLİYOGRAFYA:
Kamûsü’l-a‘lâm, I, 233; Hediyyetü’l-ârifîn, II, 441; Osmanlı Müellifleri, I, 213; Serkîs, MuǾcem, II, 1750-1751; Brockelmann, GAL, II, 585; Suppl., I, 742; II, 656; Kehhâle, MuǾcemü’l-müellifîn, Dımaşk 1376-80/1957-61, XII, 249; “Adalı Mustafa”, TA, I, 112.
İsmail Durmuş