ABDULLAH b. MUHAMMED et-TEÂYİŞÎ
عبد الله بن محمد التعايشي
(ö. 1899)
Sudanlı Mehdî Muhammed Ahmed’in halefi.
Sudan’da Dârfûr’un güneybatısında yaşayan Teâyişe kabilesinden olup Muhammed et-Takı’nin oğludur. Genç yaşta Mehdî Muhammed Ahmed’in hizmetine girdi ve kısa sürede onun en yakınlarından biri oldu. Mehdî Muhammed’le Muhammed Ebû Suûd arasında geçen savaştaki başarısı üzerine, Mehdî Muhammed tarafından halifeliğe getirildi ve onunla birçok savaşlara katıldı. 1885 yılı başlarında Mehdî Muhammed’in ölümü üzerine yerine geçen Teâyişî şiddet, zulüm ve tedhişle mutlak bir idarî otorite kurma ilkesini benimsedi. Onun asıl gayesi İslâm’daki mehdîlik kavramını istismar ederek monarşik bir yönetim kurmaktı. Kendisine karşı girişilen ayaklanma hareketlerini kanlı bir şekilde bastırdı. Zamanında, özellikle İngilizler’in Sudan’dan çekilmelerinden sonra devletinin sınırları çok genişlemiş olmakla birlikte, 1898’deki Atbara ve Omdurman (Ümmüdürmân) savaşları iktidarını sona erdirdi. Bazı taraftarıyla birlikte Kordofan’a kaçtıysa da 22 Kasım 1899’da bir çarpışma sırasında orada öldürüldü.
Mehdî Muhammed’in asıl gayesi İslâm’ın ilk saf devrine dönmekti; fakat Abdullah’ın iktidara geçmesiyle bu gaye terkedilmiş ve tamamen baskı ve şiddete dayanan keyfî bir yönetim kurulmuştur. Abdullah, çeşitli mektuplarıyla Osmanlı sultanını, Mısır hidivini ve İngiltere kraliçesini Mehdîlik hareketini desteklemeye çağırmıştır. Batılı kaynaklarda zalim ve barbar bir kişi olarak gösterilen Teâyişî, yerli kaynaklarda cömert, misafirperver, savaşlarda cesur ve kahraman bir şahsiyet olarak tanıtılır.
BİBLİYOGRAFYA:
Yûsuf Nu‘mân Ma‘lûf, Hizânetü’l-eyyâm fî terâcimi’l-‘izâm, New York 1899, s. 86; C. Zeydân, Meşâhîrü’ş-şark, Kahire 1902, II, 121-132; Ziriklî, el-A‘lâm, Kahire 1373-78/1954-59, IV, 276-277; P. M. Holt, el-Mehdiyye fi’s-Sûdân (trc. Cemil Ubeyd), Kahire 1978, s. 148-164, 226 vd.; C. H. Becker, “Abdullah”, İA, I, 37-38; S. Hillelson, “Abd Allah b. Muhammad”, EI² (Fr.), I, 50-51.
DİA
ABDULLAH b. MUKAFFA’
عبد الله بن المقفع
(bk. İBNÜ’l-MUKAFFA’)