ABDÜLAZÎZ el-MEYMENÎ

عبد العزيز الميمني

Abdülazîz b. Abdilkerîm el-Meymenî er-Rackûtî (ö. 1888-1978)

Arap dili ve edebiyatı alanındaki çalışmalarıyla tanınan Hindistanlı âlim.

Hindistan’ın Kathiavar bölgesindeki Rackût şehrinde doğdu. İlk öğrenimini tamamladıktan sonra, ata mesleği olan ticaret yerine babasının teşvikiyle ilim tahsiline yöneldi. Yüksek öğrenim için Delhi, Râmpûr, Leknev ve Amroha gibi ilim merkezlerine giderek Şemsü’l-ulemâ Nezîr Ahmed ed-Dihlevî ile, 1908’de kendisinden hadis rivayeti için icâzet aldığı Hüseyin b. Muhsin el-Ensârî ve Muhammed Tayyib el-Mekkî gibi devrin tanınmış âlimlerinden dersler aldı. Daha çocuk denecek yaşlarda iken Arap edebiyatının el-Muallakatü’l-aşr, Dîvânü’l-hamâse, Dîvânü’l-Mütenebbî, el-Cemhere, el-Mufaddaliyyât, el-Kâmil, el-Beyân ve’t-tebyîn, Edebü’l-kâtib gibi meşhur eserlerini okudu. Arap edebiyatının tanınmış şairlerinden 70.000 beyitten fazla şiir ezberledi. Ayrıca Farsça öğrendi ve Fars edebiyatının el-Mu‘cem fî âsârı mülûki’l-Acem gibi klasik eserlerini okudu.

1909’da Pencap Üniversitesi Arap-Fars Bölümü’nden mezun olduktan sonra Peşâver’deki Edward College’de Arapça ve Farsça müderrisliğine başladı (1913). Daha sonra Lahor’daki Oriental College’in Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne geçti (1921). 1924’te Aligarh Üniversitesi’ne Arapça okutmanı olarak tayin edildi; zamanla terfi ederek üniversitenin Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü başkanı oldu. Bu sırada F. Krenkow, Otto Spies, A. S. Tritton ve C. A. Storey gibi meşhur şarkiyatçılarla birlikte çalıştı. 1950 yılında bu üniversiteden emekliye ayrıldı; Pakistan’a yerleşti (1954). Önce Karaçi Üniversitesi’nde (1955-1958), ardından Pencap Üniversitesi’nde Arapça profesörü olarak görevlendirildi. Bu arada Pakistan hükümetinin Karaçi’de kurduğu (şimdi İslâmâbâd’da bulunan) İslâm Araştırmaları Merkezi’nin (Central Institute of Islamic Research; şimdiki adı Islamic Research Institute) ilk idarecisi oldu ve 1960’a kadar bu görevi başarı ile sürdürdü. Merkezin kütüphanesine, başta bazı nâdir yazmalar olmak üzere çeşitli Arap klasiklerini kazandırdı. Bazı yazmaları tesbit edip kopyalarını almak


için Hindistan, Türkiye, Suriye, Irak ve Mısır gibi ülkeleri birçok defa ziyaret etti. Arapça yazmalar konusunda devrin en büyük otoritesi kabul edildiği için, basılması gerekli yazmaların tesbitinde görüşlerine başvurulmak üzere Suriye Kültür Bakanlığı tarafından Şam’a davet edildi (1960). Daha önce de Dımaşk Üniversitesi’nde ders vermek üzere birçok defa davet edilen Meymenî, Arap dili ve kültürü ile ilgili çalışmalarından dolayı “Suriye yüksek şeref nişanı” ile taltif edildi (1977). Arap dili ve edebiyatına olan derin vukufu ve bu alandaki çalışmalarından dolayı Arap dünyasında İmâmü’l-luga lakabıyla anılan Meymenî, 27 Ekim 1978’de Karaçi’de vefat etti.

İlk yazılarında Ebü’l-Berekât ve Ebû Ömer künyelerini kullandı. Daha sonra, hayatı boyunca kullanacağı el-Meymenî er-Rackûtî künyesinde karar kıldı ve bu şekilde tanındı. Ancak bazı yazı ve eserlerinde el-Hindî, es-Selefî ve el-Eserî nisbelerine de rastlanmaktadır.

Dımaşk ve Kahire’deki Arap dil akademilerine de üye olan Meymenî’nin bu akademilerin dergileri ile Mecelletü’l-Mecmai’l-ilmiyyi’l-Hindî, Mecelletü’l-Maârif (A‘zamgarh, Hindistan) gibi dergilerde birçok makalesi yayımlandı. Ayrıca çeşitli ilmî konferanslarda birçok tebliğ sundu.

Eserleri. Abdülazîz el-Meymenî’nin pek çok eserinden yayımlananlar şunlardır: 1. Ebü’l-Alâ ve mâ ileyh (Kahire 1344). Ebü’l-Alâ el-Maarrî’nin hayatı ve edebî şahsiyeti üzerinde şimdiye kadar yazılanların en ciddisi kabul edilen çalışma, Meymenî’nin de en önemli eseri sayılmaktadır. Müellifin daha önce aynı konuda çalışan Margoliouth’un ve Tâhâ Hüseyin’in hatalarını da tashih ettiği bu eser Hindistan’da da neşredilmiştir (A‘zamgarh, ts.). Meymenî Ebü’l-Alâ’nın Risâletü’l-melâike’sini de tahkik etmiş (Kahire 1345), sonuna Fâitü şiri Ebi’l-Alâǿ adıyla müstakil bir bölüm ekleyerek burada müellifin diğer kitaplarında bulunmayan, çeşitli kaynaklarda rastladığı şiirlerini toplamış, ona isnat edilenleri de belirtmiştir. 2. Ziyâdâtü dîvâni şiri’l-Mütenebbî (Kahire 1345). Mütenebbî divanının yeni bulduğu yirmi beş kıta ile birlikte tahkikli neşridir. 3. İklîdü’l-Hizâne (Lahor 1927). Abdülkadir el-Bağdâdî’nin Hizânetü’l-edeb’inde yer alan eserlerin dizinidir. Müellif bu eserlerin Hindistan’daki ve diğer yerlerdeki özel ve genel kütüphanelerde mevcut yazma nüshalarıyla matbu olanlarını dipnotlarda göstermiş, ayrıca Hizânetü’l-edeb’de yanlış basılmış olan eser adlarını da tashih etmiştir. Muhammed Şefî’in İngilizce önsözü ve Muhammed İkbal’in İngilizce müellif adları diziniyle birlikte yayımlanmış olan eser, Ahmed Teymur’un hazırladığı Miftâhu’l-Hizâne’nin de tamamlayıcısı olarak kabul edilmektedir. 4. İbn Reşîk (Kahire 1343). İbn Reşîk hakkında verdiği Urduca konferansın yine kendisi tarafından yapılmış Arapça tercümesidir. Meymenî daha sonra en-Nütef min şiri İbn Reşîk ve zemîlihî İbn Şeref’i (Kahire 1343) hazırlayarak bu eserde onun ve arkadaşı Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû Saîd b. Şeref’in şiirlerinden örnekler yayımlamıştır. 5. Selâsü resâil (Kahire 1344). Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Fâris’in Makaletü kellâ ve mâ câe minhâ fî Kitâbillâh’ı, Ali b. Hamza el-Kisâî’nin Kitâbü mâ telhanü fîhi’l-avâmm’ı ve Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin Risâletü Muhyiddîn b. Arabî ile’l-İmâmi’l-Fahri’r-Râzî’si olmak üzere üç ayrı risâleden meydana gelmektedir. 6. et-Tarâifü’l-edebiyye (Kahire 1393). Bir şiir mecmuası olan eser iki bölümdür. Birinci bölüm Efvehü’l-Evdî ve Şenfera’l-Ezdî’nin divanları ile muhtelif şairlere ait az bilinen dokuz kasideyi içine almaktadır. İkinci bölüm ise Dîvânü İbrâhîm b. el-Abbâs es-Sûlî ve Abdülkahir el-Cürcânî’nin el-Muhtâr min şiri’l-Mütenebbî ve’l-Buhtürî ve Ebî Temmâm’ını ihtiva etmektedir. 7. Simtü’l-Leâlî (Kahire 1354). Meymenî’nin en kıymetli tahkiklerinden biri kabul edilen bu çalışma, Ebû Ali el-Kalî’nin Arap şiirinden örnekler ihtiva eden meşhur antolojisi el-Emâlî’nin Ebû Ubeyd el-Bekrî tarafından yapılan Kitâbü’l-Leâlî fî şerhi’l-Emâlî adlı şerhinin tahkikli neşridir. Bu neşir araştırma ve tahkik usullerini göstermesi bakımından çok önemlidir. Daha sonra Fihrisü Simtü’l-Leâlî (Kahire 1356) adıyla eserin dizinini de hazırlamıştır.

Abdülazîz el-Meymenî ayrıca aşağıdaki eserlerin tahkikli neşrini de yapmıştır: Ebvâbün muhtâre min kitâbi Ebî Yûsuf Yakub b. İshâk el-İsbehânî (Kahire 1350); Müberred, Me’ttefeka lafzuhû ve’htelefe manâhu mine’l-Kurâni’l-Mecîd (Kahire 1350); Müberred, Nesebü Adnân ve Kahtân (Kahire 1354); el-Fâzı’l-ve’l-mefzûl (Kahire 1953); Ebû Ömer Muhammed b. Abdülvâhid ez-Zâhid el-Mutarriz, el-Medâhil (Aligarh 1346); Kadî Ebü’l-Ali el-Muhassin et-Tenûhî; el-Müstecâd min filâti’l-ecvâd (Stutgart 1939, Dımaşk 1365), Dîvânü Sühaym Abdi Beni’l-Hashâs (Kahire 1369); Dîvânü Humeyd b. Sevri’l-Hilâlî (Kahire 1371); Ebû Temmâm et-Tâî, el-Vahşiyyât (Kahire 1383); Ferrâ, el-Maksûr ve’l-memdûd (Kahire 1387); Ali b. Hamza el-Basrî, et-Tenbîhât (Kahire 1387).

BİBLİYOGRAFYA:

Kehhâle, el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 387-388; Ebü’l-Hasan Ali en-Nedvî, “Risâletü’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan en-Nedvî”, Mecelletü’l-Mecmai’l-ilmi’l-Hindî, I/1, Aligarh 1396/1976, s. 5; Şâkir el-Fehhâm, “Abdülazîz el-Meymenî”, Mecelletü’l-Mecmai’l-Arabî bi-Dımaşķ, LIV/1, Dımaşk 1979, s. 236-279; A. S. Bazmee Ansari, “Professor Abd al-Azız al-Meymanıa (Memon)”, HI, II/2 (1979), s. 113-115; Ahmed Han, “Abdülazîz el-Meymenî”, MMLADm., LV/1 (1980), s. 210-212; Muhammed Mutî‘ el-Hâfız, “et-Tarîf ve’n-nakd: el-Allâme Abdülazîz el-Meymenî fî zikrâ mürûri mieti âmin alâ mevlidih”, a.e., LXIII/1 (1988), s. 100-101; Moh. Ben Cheneb, “Kalî”, İA, VI, 133-134; R. Sellheim, “al-Kalı”, EI² (İng.), IV, 501-502.

Zülfikâr Tüccar